Auteur: Annelien van Kempen

Eind 1916 organiseerde het Comité ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’ aan de Herengracht 406 in Amsterdam een tentoonstelling waar versierde meelzakken opduiken!
Het waren kussens die “eigenlijk meelzakken waren van Amerikaansche origine en Belgische bestemming”; ook beschilderde zakken (“op het grauwe gonje zijn berooide Belgische vrouwen, vaderlooze kinderen gepenseeld”), maakten deel uit van de verkoopuitstalling.

Comité ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’
In Nederland verblijvende Belgen richtten aan het begin van de oorlog het Comité van ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’ op. Het liefdadigheidscomité spande zich in gelden in te zamelen om pakketten te versturen aan Belgische soldaten aan het front. Ze organiseerden verscheidene fundraising activiteiten. In september 1916 luidde hun oproep:
Binnen enkele dagen zal wederom de herfst zijn aangebroken en nog steeds bevinden onze arme soldaten zich in de loopgraven.

Het liefdewerk ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’ stelt zich ten doel zooveel mogelijk het lot der soldaten te verzachten, door aan diegenen, welke niet door hunne familie kunnen geholpen worden – en hun aantal is zeer groot – van tijd tot tijd een pakket toe te zenden, bevattende een paar sokken, benevens tabak en levensmiddelen, een en ander ter waarde van f 3 per colli.(Algemeen Handelsblad, 15 september 1916)

Het Comité was samengesteld uit Belgische vrouwen, die geografisch verspreid in Nederland verbleven:
In het Comité voor Nederland hebben o.a. zitting als
presidente: madame R. van Strydonck, Seinpostduin 24, Scheveningen; secretaresse: madame M. Dupret, Ulvenhoutschelaan 6, Breda; penningmeesteres: mademoiselle M. Détière, ‘s-Gravendijkwal 113, Rotterdam;
comitélid: mademoiselle Peeters, Anna Vondelstraat 13, Amsterdam.
(Algemeen Handelsblad, 15 september 1916)

Tentoonstelling van kunst en andere voorwerpen in december 1916

Deze affiche met een tevreden lachende, pijprokende, Belgische soldaat riep het publiek op tot bezoek aan een verkooptentoonstelling ten bate van de soldaten aan het front. Namens het Comité Hulp aan Belgische soldaten was mejuffrouw G. Peeters organisator van de bazaar. Zij woonde in de Anna Vondelstraat (tegenwoordig Anna van den Vondelstraat) [1]. Geergina Maria Clementina Peeters, ºAntwerpen 28-07-1866, was gezelschapsjuffrouw. In 1902 kwam zij uit Merksem, België, naar Amsterdam, woonde van 1911-1913 in Heemstede  en vertrok in mei 1919 weer terug naar België.

In perceel Heerengracht 406 zal op 19, 20 en 21 December een verkooping worden gehouden van schilderijen, teekeningen, handwerken enz. ten bate van de Belgische soldaten aan het front. De verkooping gaat uit van het Comité tot hulp aan Belgische soldaten, dat sinds den aanvang van den oorlog werkzaam is.
Leidster van dezen bazaar, die van 10-12 en 2 – 6 zal geopend zijn, is mej. G. Peeters, Anna Vondelstraat 13.
(Algemeen Handelsblad, 12 december 1916)

John Walter Hart, ºAmsterdam 18-11-1861 +Auschwitz 23-11-1942, was eigenaar van Herengracht 406 in de jaren 1904 tot 1920. Hij was daar werkzaam in het kleermakersbedrijf van zijn vader, de firma H. Neville Hart en Co, later (H. Neville) Hart & Schoemaker, Koninklijke kleermakers. John Walter Hart bekleedde vele functies in de kledingbranche.

Voorwerpen die zeker goud zullen opbrengen
Het Algemeen Handelsblad ging ter plaatse op bezoek en deed wervend verslag. Het onthulde de aanwezigheid van blanke kussens en mistroostige schilderijen die eigenlijk meelzakken waren en daarom van een grote waarde.

Er is van alles. Sachets, rosesatijnig, die wegschemeren onder roomkleurige tulle en blanke point-lacé kussens, die eigenlijk meelzakken zijn, van Amerikaansche origine en Belgische bestemming; op het grauwe gonje zijn berooide Belgische vrouwen, vaderlooze kinderen gepenseeld; dát zijn voorwerpen, die zeker goud zullen opbrengen.
Ook zijn er odeurs, pénétrante, zachte, bedwelmend… ’t is éen en al, zoete parfumgeur, als je de tentoonstellingskamer binnengaat. Ook zijn er schilderijen én speldekussens én honderd, vijfhonderd, duizend andere snoeperige niemandalletjes, die men toch zoo graag koopt, als men weet, dat de opbrengst komt in de kas van het Comité ‘Hulp aan de Belgische soldaten’.
(Algemeen Handelsblad, 19 december 1916)

Mijn nieuwsgierigheid naar de tentoongestelde geborduurde en beschilderde bloemzakken is gewekt; tot heden heb ik echter geen exemplaar getraceerd.

Belgische Kunsttentoonstelling in Tilburg
Enkele maanden eerder, in juli 1916, werd een Belgische Kunsttentoonstelling gehouden in Tilburg. Frieda Sorber, oud-conservator van de historische collectie van het ModeMuseum in Antwerpen, stuurde me een foto toe van de tentoonstelling: “een verloren gelopen kaart, met allerlei Belgisch handwerk en schilderijtjes; geen bloemzakken…“. Het sfeerbeeld geeft een voorstelling van hoe ook de tentoonstelling in Amsterdam zal zijn geweest, mèt bloemzakken.

Affiches van Alfred Ost
Over de affiche van de tentoonstelling heb ik meer gevonden. De affiche is ontworpen door de Belgische kunstenaar Alfred Ost (ºZwijndrecht 14-02-1884 †Antwerpen 09-10-1945).

Ost, woonachtig in Mechelen, was na het uitbreken van de oorlog met zijn ouders naar Nederland gevlucht en kwam terecht in Sluis. Begin 1915 trok hij verder naar Amsterdam en kwam te werken bij de steendrukkerij van de firma Kotting. Alfred Ost voelde zich diep betrokken bij zijn landgenoten in den vreemde, de vluchtelingen, krijgsgevangenen en soldaten aan het front. Hij werkte mee aan de initiatieven van liefdadigheidscomités en maakte voor hen affiches en prentbriefkaarten.

Hij schilderde voor het Comité tot hulp aan Belgische soldaten het portret van een soldaat, getekend door zijn ontberingen; toch oogt de man ontspannen en geniet van zijn pijptabak. Het uniform is grijsblauw; de pet staat nonchalant achter op zijn hoofd.

Deze affiche van Ost is onderdeel van de collectie van het Postermuseum (Philips Williams Posters) in New York en is online te koop.
Het Stadsarchief Amsterdam bewaart meerdere andere affiches en ook prentbriefkaarten, die zijn ontworpen door Alfred Ost.

Ost keerde in 1919 terug naar België en vervolgde zijn schilderscarrière. Hij is een erkende, vooraanstaande Belgische kunstenaar met collecties in meerdere musea. Een kunsthistoricus typeerde hem aldus: ‘Alfred Ost is de man van de steeds rake, trefzekere, dynamische lijn, van licht- en schaduwspel, van ritme en beweging’ [2].
Mede tijdens zijn Amsterdamse periode en beïnvloed door de oorlogsomstandigheden ontwikkelde hij een eigen, herkenbare grafische stijl.

Herengracht 406 in de Tweede Wereldoorlog
*Poëzieavonden en lezingen
De tekenares Johanna Charlotta ‘Lotte’ Ruting bewoonde de zolderverdieping van Herengracht 406 tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij organiseerde op een lagere verdieping regelmatig illegale poëzie-avonden en lezingen. Ook doken er verzetsmensen en joodse schrijvers onder, en diende een klein kamertje als centrale voor de opvang van Britse piloten.

*Joods Monument
Het huis is ook een Joods monument omdat een van de bewoners, Isaac Alexandroff (Amsterdam 27-02-1899 Sobibor 16-07-1943), van beroep commissionair, werd weggevoerd naar Sobibor en daar overleed. Er is een link met België, vermits hij in 1927 vanuit Brussel naar Amsterdam verhuisde.

Slot
Mijn onderzoek naar de versierde meelzakken maakt een verhaal bekend over het huis aan de Herengracht 406 in Amsterdam, voortkomend uit de Eerste Wereldoorlog. Het is een toevoeging aan de verhalen die bekend zijn uit de Tweede Wereldoorlog.
Voor het Postermuseum in New York biedt het achtergrondinformatie over de affiche, ontworpen door Alfred Ost.

Of het Amsterdamse grachtenhuis in de periode 1914-1918 een band had met België of in december 1916 dankzij een connectie tussen de Belgische Geergina Peeters en de maatkledingfabrikant John Walter Hart eenmalig gebruikt is voor de tentoonstelling door het Belgisch Comité vraagt om verder onderzoek.
Ook vraag ik me af: is er meer informatie over deze tentoonstelling in Nederland, met name informatie over de meelzakken?

Voetnoten:
[1] Mej. G. Peeters, lid van het Comité ‘Hulp voor de soldaten aan het Belgische front’, organiseerde de verkooptentoonstelling in december 1916 waarin versierde meelzakken werden aangeboden. Zij woonde in de Anna Vondelstraat 13, een straat in Amsterdam-West.
De straatnaam is in 1986 gewijzigd in Anna van den Vondelstraat. Anna van den Vondel (ca. 1620-1675) was dochter van de dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel en Mayke de Wolff.
[2] Geerts, Roger, Waar kan Alfred Ost als kunstenaar gerangschikt worden? Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33, 1984, p. 234

Dank aan:
– Jan de Vries, Rotterdam, voor bijwoning van een van mijn lezingen over de versierde meelzakken. Het inspireerde hem tot zakkenonderzoek in Nederlandse bronnen; hij vond de krantenartikelen en affiche over deze tentoonstelling;
– Hubert Bovens, Wilsele, voor de biografische gegevens van kunstenaar Alfred Ost;
– Liesbeth Croimans, Stadsarchief Leuven, voor de informatie over het pand Herengracht 406, Amsterdam, tijdens de Tweede Wereldoorlog;
– Eveline Lambrechtsen van het Stadsarchief Gemeente Amsterdam, voor de informatie over Geergina Peeters, John Walter Hart en de eigendom van Herengracht 406.

Recent is het oorlogsdagboek van Alice Gugenheim-Aaron tevoorschijn gekomen met als omslag een geborduurde bloemzak ‘Victor’, J.C. Voshell, Camden, Delaware, 10 lbs, waarop de datum 6 juni 1915. Binnenin zijn van dezelfde bloemzak een deel onbewerkt en een deel geborduurd bewaard gebleven, tezamen met tekeningen, geschreven (Franse) teksten, krantenknipsels en postkaarten.

Verjaardagscadeau voor dochter Ida
Op Tweede Kerstdag 26 december 1916 – een gedwongen rustdag- was Alice Gugenheim te Brussel in staat te schrijven en tekenen in het album dat ze had gekocht als verjaardagscadeau voor haar oudste dochter Ida.

Een aantal fragmenten uit Alice Gugenheim’s ‘Scrapboek’.

Witte Kerst en Rode Kerst
‘Noël Blanc – Noël Rouge’ zijn twee tekeningen vol symboliek rondom de aankondiging van het Grote Liefdadigheidsfeest op 26 december 1916 in Zaal De Philharmonie in Jette.

26 december 1916
Ik schrijf in Brussel op een vrije dag of een van gedwongen rust, er komen zoveel herinneringen naar boven. Maar… na 2 1/2 jaar (ik schrijf op 26 december 1916) … zijn de herinneringen ver weg … neemt de wrok af, maar … is de censuur daar!! … Altijd! …

Oorlogsdagboek*)

Ik ben begonnen met dit album op 6 juni 1915, de dag dat jij, Ida, 21 werd. Het was een geschenk binnen mijn financiële mogelijkheden. Het zal voor de toekomst ook de middelen weerspiegelen die ons zowel in materiële zin als in moraal helpen in leven te blijven.

Elke pagina en de tekeningen die het album bevat, geven verslag van de feiten; ze vormen de samenvatting van het ‘oorlogsdagboek’, dat je mooie jeugdjaren zal hebben gevormd met fasen van verdriet en emoties in donkere dagen; toch ook vaak opgelicht door de wens van ons allemaal om in deze akelige dagen te beseffen dat het nog veel erger had kunnen zijn.

Het idee van de Amerikaanse bloemzakken
Na veel zoeken zijn we tijdelijk op de Brugmannlaan neergestreken waar ik en wij allemaal na de werkdag een schijn van thuis hebben gevonden, waar we in ieder geval ’s avonds samen zullen zijn.

Het idee van de Amerikaanse bloemzakken waarvoor we onze steun aan het Nationaal Komiteit voor Hulp hebben aangeboden, heeft ons in staat gesteld die prachtige winkel op de Anspachlaan op te zetten, waardoor we dankzij het werk van onze dochters[2] gedurende 6 maanden ons huishouden zelf konden bekostigen.
Maar in het begin van de eerste maand, die duur was, aten we met andere oorlogsgetroffenen maaltijden voor 45 cent in het restaurant tegenover de winkel. Ik kan niet zeggen dat het ideaal voor ons was en dat het Raphaël [3] niet veel meer moeite kostte, dan ons. Maar wat een hoop tijd en geld bespaard.

Onderzoek Evelyn McMillan van het oorlogsdagboek
Evelyn McMillan (EMcM) is erin geslaagd toegang te krijgen tot het oorlogsdagboek van Alice Gugenheim-Aaron, door een afspraak te maken in de Hoover Institution Library & Archives (HILA) om het album te fotograferen, wat plaatsvond met vakkundige assistentie van Laurent Cruveillier, HILA-conservator boek en papier. Op 28 augustus 2023 fotografeerden zij in een uur tijd het album, dat in slechte staat was. De HILA staf zou de restauratie direct daarna beginnen, maar die zou wel enige tijd in beslag nemen.
Evelyn stuurde me een honderdtal foto’s toe en schreef: “Pagina’s in Alice’ album liggen een beetje door elkaar. De lange vellen van wat lijkt op een ‘drukproef’ waren in omgekeerde volgorde neergelegd.
Het album lijkt een getypte transcriptie van de handgeschreven bladzijden te bevatten.
Sommige pagina’s zijn te kwetsbaar om uit te vouwen.
Al met al fantastisch om het oorlogsdagboek te zien en zo blij te weten dat het bewaard is gebleven!”

Op basis van de ontvangen foto’s kan ik op dit moment nog geen inschatting maken van het aantal pagina’s van het album en de tijdsspanne die het omvat.

Ik wilde echter niet langer wachten om het nieuws over het tevoorschijn komen van dit bijzondere oorlogsdagboek uit de Grote Oorlog te delen!

Voetnoten:
**) M. Collette: mogelijk is de illustratie van de hand van Marguerite Collette, °Brussel 17-12-1898 +Brussel 21-11-1924; bij haar overlijden was ze gehuwd met Joseph Decoster, winkelier.
Haar ouders: Gérard Joseph ‘Nicolas’ COLLETTE, employé de commerce, °Verviers +Brussel en Marie Joséphine Caroline DELAET °Brussel.

[1] Ida Gugenheim, Alice’s oudste dochter, was geboren in Charleroi op 6 juni 1894.

[2] Alice Gugenheim had twee dochters: Ida en Lise, geboren in Charleroi op 19 november 1896.

[3] Raphaël Gugenheim was de echtgenoot van Alice.

Originele Franse tekst:
(J’écris à Bruxelles en un jour de loisirs ou de repos forçé autant de souvenirs me passent à l’esprit. Mais … au bout de 2 ans 1/2 (j’écris le 26 décembre 1916)… les souvenirs sont loin… les rancoeurs s’apaisent et la censure est là!! … toujours!…)

(J’ai commencé cet album le 6 Juin 1915, jour de tes 21 ans (Ida)[1]. Ce fut un cadeau dans mes moyens pécunairement parlant. Il reflètera pour l’avenir aussi les moyens qui nous aidera à vivre matériellement et moralement. Chaque page et les dessins qu’il contient, indiqueront les dates des faits et seront le résumé du ‘journal de guerre’, qui aura vu tes belles années de jeunesse dans des phases de tristesse et d’émotions des jours de sombres, éclairés cependant souvent par notre volonté à tous de voir en ces mauvais jours ce qu’il pût y avoir de plus mauvais encore.)

(Après bien des recherches nous nous installons provisoirement Avenue Brugmann ou je trouverai et nous tous après les journées de labeur un semblant de chez nous ou nous serons du moins ensemble le soir.
L’idée des sacs américains pour laquelle nous avons offert notre concours au comité National de Secours nous à permis de monter ce beau magasin au Boulevard Anspach qui pendant 6 mois grâce au travail de nos filles nous permit d’entretenir notre ménage par nous-même.
Mais au début pendant le premier mois qui était couteux nous avons mangé avec les éprouvés de la guerre au restaurant à 45 centimes qui se trouvait en face du magasin. Je ne dirai pas que ce fut l’idéal pour nous et qu’il ne nous en coûta pas plus pour Raphaël que pour nous. Mais que de temps et d’argent gagné.)

*)
Het album van Alice Gugenheim-Aaron wordt bewaard in de Hoover Institution Library-Archives op Stanford University in Palo Alto, Californië:
HILA Gugenheim (Alice Aron) Papers coll. nr. 61012.

Dank:
– Evelyn McMillan voor het onderzoek en de fotografie van het oorlogsdagboek van Alice Gugenheim-Aaron.
– Hubert Bovens voor zijn meedenken en tekstsuggesties en de biografische gegevens.

Kunstvrienden
Op 14 oktober 2023 was ik uitgenodigd een lezing  te geven voor de Kunstvrienden, Onderzoekers en verzamelaars van Belgische kunst 1830-1950 tijdens hun Tweede Trefdag in MuZee te Oostende.
De Kunstvrienden zijn een onderzoekersgroep in enkele jaren gegroeid tot meer dan 30 mensen (waaronder vooraanstaande), kunsthistorici, docenten, museumconservatoren, uitgevers en onderzoekers van Belgische kunst uit de 19e en begin 20e eeuw.
Ik toonde de speciaal voor hen samengesteld diashow
‘2023 Kunstvrienden: Tentoonstelling beschilderde bloemzakken 1915‘, waarin de foto’s van alle kunstwerken die wereldwijd in collecties tevoorschijn zijn gekomen tijdens mijn zakkenonderzoek.

De vrienden waren unaniem positief zoveel schilderingen op bloemzak te zien van bekende en onbekende kunstenaars, actief binnen bezet België tijdens de Grote Oorlog.

Achtergrond
Belgische kunstenaars beschilderden geleegde Amerikaanse en Canadese bloemzakken, vooral in de zomer van 1915. Zij zetten hun artistieke talenten in, uit solidariteit met behoeftige collega’s in oorlogstijd en uit vaderlandsliefde voor hun door Duitsland bezette land.

Na het uitbreken van de oorlog zamelden de Amerikaanse en Canadese bevolking hulp in voor de Belgische bevolking, daardoor bereikten duizenden kilo’s tarwemeel verpakt in handzame zakken in de eerste oorlogswinter hongerige vrouwen, mannen en kinderen.

Het beschilderen van de geleegde zakken was een goed georganiseerde actie van de kunstenaarsverenigingen om via tentoonstellingen geld in te zamelen voor behoeftige collega-kunstenaars en hun gezinnen; onder de oorlogsomstandigheden en de bezetting hadden zij de steun hard nodig.
Uit dankbaarheid voor de internationale steun en om uiting te geven aan hun emoties vanwege de onderdrukking door de Duitse bezetter, schilderden de kunstenaars op de bloemzakken.
Dat was niet makkelijk, het katoen en de jute van de geleegde zakken waren ongeschikte schildersdoeken en de zakken waren reeds bedrukt met logo’s, namen, en soms huldeblijken, van de Amerikaanse en Canadese maalderijen.

Op de zakken die de kunstenaars versierden zijn de verwijzingen naar de omstandigheden van 1915 uiteenlopend en subtiel: allegorieën, het voeden en onderwijzen van kinderen, vrouwenportretten, symbolische bloemen en planten.
Toch vraag je je af in welke mate de academisch gevormde schilders in hun werk de oorlogsellende wilden uitbeelden, of kwastten zij in zomer 1915 voort op een betere tijd die achter hen lag, dan wel vol hoop op een spoedig einde van de oorlog?

Oppervlakkig gezien lijken meerdere kunstenaars met lieflijke platen hun land in welvarende staat, zelfs in toeristische beeldtaal en in dankbaarheid aan ‘Amerika’ op te dragen. Ze herdrukten eigen, eerder gemaakte, werken op meelzakken. Ze kopieerden in verf letterlijk de foto’s van (Amerikaanse) oorlogsfotografen.
In die zin is hun werk gemakkelijk, beperkt vernieuwend en origineel. Hoewel daar dan weer ongemak in zit.

Bestudering van de kunstwerken, de vergelijking met eerder en later werk van de kunstenaars, de vergelijking van series beschilderde bloemzakken, leiden tot een andere conclusie. Het kennen van de nuances, toegepaste kleuren en symboliek vertelt het verhaal van oorlog en bezetting.
De kunstenaars voelden de dreigende macht en censuur van de Duitse bezetter wel degelijk, daarom lijken zij zich in hun schilderingen op de vlakte te hebben gehouden, richting de bezetter.
De vrijheid die ze voelden was om de afzenders van de bloemzakken -allemaal op één hoop gegooid onder de noemer ‘Amerika’- hartstochtelijk lof toe te zwaaien en te bedanken. Ook zullen de kunstenaars in juni 1915 met overtuiging de hoop hebben gekoesterd dat de oorlog en bezetting op korte termijn zou zijn afgelopen.
Niets was minder waar.

Statistieken
De kunstwerken worden tegenwoordig  in Belgische en Amerikaanse publieke en private collecties bewaard- in mijn database beschik ik over foto’s van 96 beschilderde zakken, waarvan 15 bewaard in België (5 in publieke, 10 in private collecties) en 81 in de VS (57 in publieke, 24 in private collecties).
Bijna 70% van de in de VS bewaarde kunstwerken maakt deel uit van de zogenaamde Moulckers-collecties en ruim 20% komt voort uit de archieven van de Commission for Relief in Belgium, bewaard in de Hoover Presidential Library-Museum (Iowa) en de Hoover Institution Archives (Californië).

Uit mijn onderzoek blijkt dat meer dan honderd kunstenaars zakken hebben beschilderd; in krantenberichten en tentoonstellingscatalogi van 1915 staan gegevens met namen van kunstenaars en titels van de werken die zij hebben gemaakt op bloemzakken. Als ik die gegevens meetel kom ik op meer dan 150 beschilderde bloemzakken. Dat is veel meer dan de 96 zakken die ik tot heden ken. Tientallen exemplaren zijn dus nog ‘verborgen’ en zullen in de toekomst hopelijk eens tevoorschijn komen.

De diashow die ik toonde aan de Kunstvrienden bood een interessant platform voor uitwisseling van informatie met kunstkenners en geïnteresseerden, over de Belgische kunstenaars – zowel professionals als amateurs- die binnen het bezette land actief waren in de oorlogsperiode van 1914-1918.

Vervreemdend
Kunsthistorici zijn geneigd deze periode over te slaan, maar juist de beschilderde bloemzakken geven een beeld van de intens beleefde tijd. Bedenk daarbij dat iedere kunstenaar circa drie bloemzakken heeft beschilderd en voor zichzelf uitdrukking gaf aan ‘een gedacht over de omstandigheden van deze tijd bevattend’.
De zakken, het met zorg beschilderde textiel, zijn hoe dan ook verbonden met honger, armoede, verlies en rouw.
Het bijzondere, vervreemdende, van de beschilderde bloemzakken is dat ze tezamen een voorstelling geven van de oorlogsomstandigheden waaronder de kunstenaars en hun gezinnen moesten leven, maar uitgedrukt in kleurrijke, hoopvolle taferelen en een geest van dankbaarheid.

Inhoudsopgave blogs beschilderde bloemzakken
Ik heb op mijn website de volgende blogs over de kunstenaars van beschilderde bloemzakken gepubliceerd:

De schilders van het Zoniënwoud, Auderghem 1915

Luikse kunstenaars exposeren ‘sacs américains’ in de ‘Académie des Beaux-Arts’

Meelzakken in het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België (Henri Thomas en Arthur Douhaerdt)

Iconische meelzak van Godefroid Devreese

Beschilderde meelzakken in de Hoover Institution (Henri Logelain, Alphonse Logelain, Paul Jean Martin, Roméo Dumoulin)

Rassenfosse’s hiercheuse op meelzak in Hoover Institution‘

Haan op eikentak in ochtendgloren’: Piet Van Engelen in de Herbert Hoover Presidential Library and Museum

Blauwe rozen en Boer op akker van Jean Brusselmans in West Branch

Kunstenaars @hooverlibrarymuseum (Rose Houyoux, Aimé Stevens)

‘America Feeding Belgian Children’: Allegorie van Joseph Dierickx

Van Lewis Richards via Berthe Smedt naar Antoine Springael

Dame Belgica en het duiveltje achter haar rokken

De Duitse bezetter en de Amerikaanse meelzakken (P. Jean Velghe)

Art Nouveau kunstwerken voor Mariette en Louisa Van Brussel

Olga Kums’ beschilderde bloemzak

The Captain and Mrs. Albert Moulckers Collection in Texas, VS:

Beschilderde Meelzakken in de ‘Moulckers Collection’ 1

The Captain and Mrs. Albert Moulckers Collection 2

Meelzakken van Belgische schilders in San Francisco – Moulckers Collection 3 (Louis Crombin, Ignace Pley, Amédée Lynen, Jean Francois Taelemans, Ernest Godfrinon)

Belgische schilders in Texas – Moulckers Collection 4

Hartelijk dank aan:

– Hubert Bovens voor de opzoekingen van biografische gegevens van de kunstenaars; het is een enorm puzzelwerk dat hij meestal in recordtijd weet op te lossen, dan wel blijft hij vasthoudend streven naar volledigheid van de gegevens.

– Linzee Kull McCray, Iowa City, Iowa, quilt-expert en auteur van ‘Feed Sacks, the colourful history of a frugal fabric’, 2017 voor de fotografie van de Moulckers Collection in de Munday Library, St. Edward’s University.
– Travis Williams en zijn collega Mary, Munday Library, St. Edward’s University, Austin, Texas.

– de Kunstvrienden, Onderzoekers en verzamelaars van Belgische kunst 1830-1950

Tijdens mijn Belgische Zakkenreis in september 2023 was ik welkom voor een studiebezoek aan het War Heritage Institute in Brussel, waarbij ik meelzakken kon bekijken en bestuderen.[1] Enkele jaren geleden was een groot aantal meelzakken aangetroffen in een kist in het museumdepot; de zakken waren in slechte staat. Ik was benieuwd naar de voortgang daarmee.
Conservator Ilse Bogaerts informeerde me tevoren dat de inventarisatie van de gevonden zakken nog niet veel verder stond, maar dit sloot niet uit dat het museum de meelzakken zou tonen.

Vier dozen vol zakken
Vier dozen vol zakken stonden gereed voor onderzoek. Ik schrok bij de eerste aanblik van de stapels bloemzakken.

Ze zijn kapot, rafelig, afgescheurd, of verrot, hebben waterschade vlekken, sommige zakken zijn wel in betere conditie. Meerdere maalderijmerken zijn verbleekt en onleesbaar; inscripties zijn verdwenen door het vergaan van het katoen.
Alle zakken zijn onbewerkt, het zijn originele katoenen zakken met Amerikaanse en Canadese bedrukkingen; er is geen enkele Belgische versiering van borduurwerk, kant of beschildering.

De dozen zijn genummerd 2, 10 en 11, plus een ongenummerde doos met etiket ’70 bloemzakken totaal verrot’. Het etiket op doos 2 zegt:
BLOEMZAKKEN
23 ex verrot
16 ex idem
15 ex idem
54

Ik besluit doos 2 en de ongenummerde doos te laten voor wat het is en concentreer me op dozen 10 en 11.

Honderdvijfenzeventig zakken in vier uur
Bekijken en bestuderen van katoenen zakken in dermate slechte staat is deprimerend. Gelukkig was Evelyn McMillan met mij meegekomen en samen konden we flink doorwerken om alle meelzakken te fotograferen.

We constateerden dat de restauratie-afdeling van het museum een huzarenstuk heeft verricht door de bloemzakken uit de kist in de afgelopen jaren presentabel te maken. Met de grootste voorzichtigheid hebben we het textiel uit de dozen getild om geen verdere scheuren te veroorzaken in de verteerde stoffen.

In vier uur tijd fotografeerde ik circa 175 bloemzakken, een snelheidsrecord! Toch heb ik met gemengde gevoelens het museum verlaten.

Honderdvijfenzeventig maalderijen of inscripties
Inmiddels is het enkele weken later. Ik ben bezig met de inventarisatie van de resultaten van mijn studiebezoek en word in weerwil van de slechte conditie van de zakken, steeds enthousiaster over mijn onderzoek.
Want wat blijkt: iedere meelzak is afkomstig van een andere maalderij of hulporganisatie. Alle bedrukkingen op de 175 bloemzakken zijn verschillend, de verzamelaar moet veel tijd hebben besteed aan het samenbrengen van deze meelzakken.

In het boek ‘Dans la Geôle Bruxelloise. Deux années sous le joug allemand‘ van Aline Burls, né Bouquié, is een verwijzing naar het verzamelen van zoveel mogelijk verschillende zakken:
‘…qu’il y avait des personnes qui en faisaient collection, et qu’un amateur en avait actuellement plus de 700 spécimens differents. Le Musée du Cinquantenaire en a rassemblé une collection superbe qui compte actuellement 300 exemplaires artistiquement travaillés.‘
(Er waren mensen die zakken verzamelden, een liefhebber had inmiddels meer dan 700 verschillende exemplaren verzameld. Het Jubelparkmuseum had een prachtige collectie samengesteld van 300 artistiek bewerkte exemplaren.’)

25 Amerikaanse staten en drie Canadese provincies
De maalderijmerken en inscripties op de zakken tonen dat de bloemzakken afkomstig zijn uit 25 Amerikaanse staten: Californië, Colorado, Delaware, Idaho, Illinois, Iowa, Kansas, Kentucky, Michigan, Minnesota, Missouri, Montana, Nebraska, New York, North Dakota, Ohio, Oklahoma, Oregon, Pennsylvania, South Dakota, Tennessee, Utah, Virginia, Washington, Wisconsin; en drie Canadese provincies: Alberta, Ontario en Saskatoon.

Ik tel 48 bloemzakken met de inscriptie ‘Belgian Relief Flour’, ieder van een andere Amerikaanse maalderij.

De collectie bloemzakken van het War Heritage Institute is veruit de allergrootste in België en qua origine (geografie van Noord-Amerika, de toentertijd gevestigde maalderijen) de meest veelzijdige in de wereld; en dan heb ik de museumcollectie kleding, gemaakt van meelzakken, nog niet eens gezien en meegeteld.

‘Reserveer alle zakken met merknamen en inscripties’
Door de diversiteit van maalderijmerken en inscripties leg ik direct verband met de instructies in zomer 1915 van het Nationaal Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika:
-Reserveer voor het Werk van de Oorlogswezen alle zakken van 45 en 22 kg, die bijna allemaal kleurrijk zijn bedrukt met merknamen en inscripties, waardoor ze waardevolle oorlogssouvenirs zijn.
(Réserver à l’oeuvre des Orphelins de la Guerre tous les sacs de 45 et de 22 Kgs, lesquels sont presque tous décorés de vignettes et d’inscriptions qui en font de précieux souvenirs de guerre.)[2]

 -Per merk zal een inventarisatie worden opgemaakt, die in kopie zal worden toegezonden aan het Speciaal Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika.[3]

Werk der Oorlogswezen
De WHI-bloemzakken bevestigen dat de instructies om de zakken te reserveren en te inventariseren zijn uitgevoerd. Hoeveel geld de bewaarde zakken als waardevolle oorlogssouvenirs  voor het Werk der Oorlogswezen hebben opgebracht is nog te onderzoeken.

Na de oorlog hield het Werk der Oorlogswezen een verkooptentoonstelling van Amerikaansche Zakken in Brussel.
Mogelijk is de kist met bloemzakken in WHI een overschot van de voorraad die door het Nationaal Komiteit Verkoop van Zakken uit Amerika was aangelegd voor het Werk der Oorlogswezen.

In ieder geval hoop ik maar dat het Werk der Oorlogswezen beter voor de verweesde kinderen zal hebben gezorgd in de naoorlogse jaren, dan ze voor deze kist met bloemzakken heeft gedaan.

Materiële cultuur
Vanuit het oogpunt van materiële cultuur kunnen we anno 2023 de bloemzakken hoe dan ook beschouwen als waardevolle oorlogssouvenirs; de slechte staat en deprimerende aanblik neem ik voor lief.
Het scharen van de versierde bloemzakken onder de noemer trench art[4] biedt daarvoor de ruimte. Dit is wat Nicholas Saunders bedoelt met ‘Trench art’ (loopgravenkunst): ‘Trench art is oorlogskunst, zintuiglijk en tactiel, het roept herinneringen op.

De dozen met bloemzakken in het War Heritage Institute, inclusief de zwaar aangetaste, zijn vervreemdend, ze schuren, zijn ongemakkelijk. De meelzakken roepen een gevoel van ongeloof op.
Saunders noemt dat de kracht van trench art: het bergt spanning in zich, vangt de paradox van oorlog – ze vernietigt en creëert tegelijk.

Conclusie
Mijn studiebezoek aan het War Heritage Institute  heeft de gelegenheid geboden de kist waardevolle oorlogssouvenirs te beschouwen en leverde een cruciale toevoeging aan de kennis over de geschiedenis van de WO I bloemzakken.

‘Zakken zijn vol herinneringen. Iedere zak koestert een kostbaar en kwetsbaar verhaal.’

Dank
Mijn hartelijke dank aan de medewerkers van het War Heritage Institute in Brussel, in het bijzonder Ilse Bogaerts en Peter de Groot, om mij gastvrijheid te bieden voor mijn zakkenonderzoek en om de voorbereidingen die zij daarvoor getroffen hebben.

Voetnoten:
[1] In december 2018 en februari 2020 bood het WHI mij reeds de gelegenheid om in hun collectie 42 versierde meelzakken te onderzoeken en fotograferen.
Ik schreef er inmiddels drie blogs over:
1) ‘ROSABEL’ in het War Heritage Institute
2) Versierde Meelzakken in het Koninklijk Legermuseum, Brussel 1
3) Versierde Meelzakken in het Koninklijk Legermuseum, Brussel 2

[2] Brief Georges Pètre, voorzitter CNSA Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika, aan het departement Hulp van CNSA/NKHV, 11 augustus 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117

[3] Notitie G. Pètre, 5 oktober 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[4] De door mij gehanteerde definitie van trench art, toegepast op de versierde meelzakken, is: “items gemaakt door burgers, rechtstreeks uit materiaal dat in tijd en plaats wordt geassocieerd met de gevolgen van gewapend conflict”. Lees ook mijn blog ‘Trench art en de versierde meelzakken’, 23 juni 2023

Op Zakkenreis in België heb ik dan eindelijk mijn hand kunnen leggen op het dossier dat de bureaucratische inmenging van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding (CNSA/NKHV) op de bloemzakken etaleert.
Het Algemeen Rijksarchief te Brussel bewaart het dossier ‘Utilisation des Sacs Vides’ (Gebruik van de Lege Zakken) waarin de correspondentie van het speciaal benoemde ‘Comité de Vente des Sacs d’Amérique’.[1]

Comité de Vente des Sacs d’Amérique
Het Comité de Vente des Sacs d’Amérique (Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika) werd opgericht in mei/juni 1915 en was een onderdeel van de Département Secours/Hulp van het Nationaal Komiteit, gevestigd 66, Rue des Colonies, 2^e etage.

Voorzitter van het Comité was Georges Pètre, 41 jaar, schepen van St. Joost-ten-Node.[2] Het ultieme doel van het comité was de opbrengst van de zakkenverkoop ten goede te laten komen aan het Werk voor de Oorlogswezen.
Daarvoor was nodig dat Pètre over de lege zakken zou beschikken, ze kon laten schoonmaken – hij vreesde voor schade door muizen en meelwormen- en dat werkloze vrouwen de zakken met fabrieksmerken borduurden. De zakken bedrukt met ‘inscripties’ wilde hij vooral bewaren omdat ze later veel geld zouden opbrengen als oorlogssouvenirs. Om aan de hoogste prijs te komen zou het Comité een monopolie over de zakken voeren om concurrentie uit te sluiten.[3]

Centralisatie
Het Département Secours/Hulp van het Nationaal Komiteit stuurde een brief aan de Provinciale Komiteiten[4]:

“Het Nationaal Komiteit heeft besloten de opbrengst van de wederverkoop van zakken versierd met merken van maalderijen of inscripties, waarin uit Amerika geïmporteerd meel verpakt zat, toe te wijzen aan het Werk van de Oorlogswezen.
Deze zakken worden, na een goede reiniging en met de nodige voorbereiding, getransformeerd tot luxeartikelen of tot souvenirs.
Ze zullen in België en in het buitenland verkocht worden ten behoeve van het Werk dat van gelijk belang is voor alle provincies, dat van de Oorlogswezen.
Daarom is het noodzakelijk dat het opwerken van deze bijproducten van onze import wordt gecentraliseerd.
Het Nationaal Komiteit verzoekt de Provinciale Komiteiten om alle zakken voorzien van een Amerikaans merk, een maalderijnaam of een inscriptie, op te halen en terug te sturen naar het adres van het Nationaal Komiteit te Brussel, op de meest directe en goedkope manier.

 We verzoeken u maatregelen te nemen om de zakken die bij bakkerijen zijn achtergebleven uit de circulatie te halen; of op zijn minst de merktekens die op de zakken staan te verwijderen:
– om te voorkomen dat speculanten ze in bezit krijgen om ze voor eigen winst en ten koste van het Werk van de Oorlogswezen te verkopen;
– of om ze te gebruiken voor het verpakken van binnenlands meel, wat tot gevolg zou hebben dat, in het hele land, voor de huidige, toegestane meelsoorten het geldende controlesysteem ineffectief zal blijken te zijn.

 Het Nationaal Komiteit verzoekt de Provinciale Komiteiten om vóór 15 juni[5] een nota te sturen over de maatregelen die zijn genomen om de centralisatie in Brussel te verzekeren van alle Amerikaanse zakken met merken van maalderijen en inscripties.”

Het Komiteit te Brussel leverde tweeduizend zakken
Het Komiteit in Brussel gaf gehoor aan het verzoek tot retourzending.
“Wij hebben de eer u mede te delen dat wij in ons meelmagazijn ongeveer 2.000 bedrukte zakken tot uw beschikking houden, waarvan wij u vragen deze tegen ontvangstbewijs af te laten halen. Het afhalen dient plaats te vinden in de middag tussen twee en vier uur; de ochtend is gereserveerd voor de distributie van meel.”[6]

Zakken-monopolie

Het monopolie van de zakkenverkoop voor het Werk van de Oorlogswezen betekende dat andere liefdadigheidswerken, ook werkzaam binnen het Departement Hulp van het Nationaal Komiteit, het verbod kregen, gebruik te maken van de Amerikaanse zakken.
Bijvoorbeeld, het Werk voor de Krijgsgevangenen in Namen kwam bedrogen uit.
“Naar aanleiding van uw brief van 8 juli hebben wij de eer u mede te delen dat wij het zeer betreuren dat wij geen gevolg kunnen geven aan uw verzoek om lege bloemzakken te bekomen voor het verpakken van pakketten bestemd voor krijgsgevangenen.
Alle zakken zijn zonder uitzondering volledig gereserveerd voor het Werk van de Oorlogswezen.”[7]

Anderzijds gaf het Nationaal Komiteit wel toestemming voor de verkoop, ten behoeve van het Provinciaal Komiteit van Henegouwen, van lege zakken zonder bedrukking; de zakken waren bestemd voor kledingproduktie.[8]

Te laat
De eerste oekaze van het Nationaal Komiteit tot centralisatie van de bloemzakken kwam in juni 1915 overduidelijk te laat. Sinds februari/maart 1915 was het versieren van de bloemzakken uitgegroeid tot een rage doorheen België. Vrouwenorganisaties, meisjesscholen, kloosterscholen en kunstenaars bewerkten de meelzakken met borduurwerk, naald- en kantwerk en beschilderingen en organiseerden tentoonstellingen waarbij de opbrengst ten goede kwam aan ieders lokale, charitatieve doelen.

Onrealistisch
Het was niet realistisch de lege zakken uit alle provincies te verzamelen en toe te sturen aan één magazijn in Brussel terwijl de Duitse bezetter talloze formaliteiten oplegde aan verplaatsingen en transport van goederen. Bovendien waren beide departmenten Voeding én Hulp van het Nationaal Komiteit, evenals die van de provinciale komiteiten, betrokken en vereisten afstemming. De zakken waren bijprodukten van de importgoederen (‘accessoires de nos importations’), die import was de verantwoordelijkheid van het Departement Alimentation/Voeding, zij organiseerden de logistiek. Het komiteit van de zakkenverkoop acteerde onder het Departement Hulp – ze ontbeerde de logistieke lijnen, had geen relatie met bakkerijen, maalderijen, transportmiddelen.

Meneer Pètre was dus afhankelijk van de goedwillendheid van de komiteiten, of zij aan zijn opeisingen tegemoet wilden komen.
Algemeen genomen werkten de provinciale komiteiten expliciet, of stilzwijgend, niet mee aan de centralisering. Het Provinciaal Komiteit Antwerpen verzette zich schriftelijk tegen de instructies.

Nieuwe instructies
Georges Pètre deed een volgende poging tot centralisatie en monopolisering. Hij stelde nieuwe instructies op, omdat het absoluut noodzakelijk was zijn oorlogssouvenirs veilig te stellen en een einde te maken aan speculatie en de handelspraktijken van wederverkopers.

Toch bleek Pètre rekening te moeten houden met de diverse belangen[9] – zijn nieuwe instructies stonden bol van de compromissen en waren realistischer. In plaats van materiële centralisatie verschoof de instructie naar financiële verplichtingen.

“Het Nationaal Comité heeft besloten dat de opbrengst van de verkoop van de Amerikaanse zakken zal worden besteed aan het Werk van de Oorlogswezen. Deze beslissing wordt vooral gerechtvaardigd door het feit dat de genoemde zakken na de oorlog een zeer bijzondere waarde zullen vertegenwoordigen als oorlogssouvenirs. Het was dan ook logisch om de opbrengst toe te wijzen aan een Werk waarvan de werking zich over een lange reeks van jaren zal uitstrekken.

Bepaalde provinciale komiteiten hebben de gegeven instructies niet opgevolgd en stelden de Amerikaanse zakken, voorzien van maalderijmerken en inscripties, beschikbaar voor andere werken, bijvoorbeeld het Werk voor de Krijgsgevangenen.

Deze uitzonderingen op het door het Nationaal Komiteit uitgevaardigde besluit kunnen worden getolereerd, op voorwaarde dat de volgende regels strikt worden nageleefd:

1) Zakken die vanwege hun afmetingen gebruikt kunnen worden voor het verpakken van de I9I5-oogst, worden uitsluitend voor dit doel bestemd.

2) Andere werken dan die van de Oorlogswezen kunnen nooit meer dan de helft van de zakken ontvangen die ter beschikking staan voor de provinciale komiteiten. Per merk zal een inventarisatie worden opgemaakt, die in kopie zal worden toegezonden aan het Speciaal Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika (66, Koloniënstraat in Brussel, 2d.). Van elk geïnventariseerd merk zal de helft worden gereserveerd ten behoeve van het Werk der Oorlogswezen.

3) Charitatieve Werken ontvangen alleen zakken op voorwaarde dat zij uitdrukkelijk beloven deze via de detailhandel te verkopen. Zij kunnen de zakken onder geen beding aan wederverkopers overdragen.

4) De regionale en lokale komiteiten kunnen zich niet ontdoen van de zakken die zij in bezit hebben. Ze moeten deze teruggeven aan de Provinciale Komiteiten, die eveneens zorg zullen dragen voor de teruggave van bloemzakken aanwezig bij maalderijen.

5) De organisaties die gemachtigd zijn om zakken als detailhandel te verkopen, zijn verplicht minimumprijzen vast te stellen en deze mee te delen aan het Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika.

Deze laatste heeft het recht om, indien het Komiteit dit nuttig acht, zakken terug te kopen tegen de aangegeven minimumprijs.”[10]

Concurrentie
Enkele lokale komiteiten in Brussel voegden zich niet naar de regels. Pètre constateerde overtredingen, met name van het komiteit in Sint-Gillis.

Een doorn in zijn oog was ook Madame Gugenheim, ze was eerder verantwoordelijk geweest tezamen met haar dochters voor de zakkenverkoop in de winkel aan Boulevard Anspach. Zij handelde kennelijk niet meer in opdracht van het Nationaal Komiteit, maar als ervaren onderneemster in textielbewerkingen zal zij zijn voortgegaan. Tot grote ergernis van Pètre.

 “Ik heb reden om te vrezen dat bepaalde lokale komiteiten, als ze zich onze eerdere instructies herinneren, een tegenstrijdigheid ervaren tussen de laatste instructies en de eerdere instructies die we hen hebben gegeven met betrekking tot zakken versierd met merknamen en inscripties. Vanwege deze tegenstrijdigheid negeren ze de huidige regels, zodat ze zakken op voorraad houden dan wel ze met winstoogmerk in de detailhandel doorverkopen, zoals het Komiteit van Sint-Gillis blijft doen.

 Daarom wil ik u verzoeken in uw hoedanigheid van voorzitter van het ‘Departement Hulp’ een speciaal bericht naar de lokale komiteiten te sturen waarin u hen vertelt dat de instructies van het Nationaal Komiteit zonder onderscheid van toepassing zijn op alle zakken en dat ze allemaal -zonder uitzondering- moeten worden geretourneerd naar de Intercommunale Coöperatie van het Provinciaal Komiteit.
Deze zal de interessante zakken – niet nodig voor utilitair gebruik- toewijzen aan het Werk van de Oorlogswezen.

Deze centralisatie lijkt des te noodzakelijker omdat handelaren, en met name mevrouw Gugenheim, voormalig bedrijfsleider van de winkel aan de Boulevard Anspach, die nu voor eigen rekening handelt, interessante zakken laat kopen via tussenpersonen binnen de lokale komiteiten en deze zakken gebruikt om ons Werk te beconcurreren.”[11]

Gent, Namen en anderen doen in 1916 en later mee
Het Provinciaal Komiteit Oost-Vlaanderen stortte de winst van hun lokale zakkenverkoop, 3500 franken, op rekening van het Werk van de Oorlogswezen. Het komiteit van Namen deed hetzelfde, het stortte 500 franken. Bergen en Charleroi gaven meldingen van zakkenverkoop in 1917.

Schorten
De Brusselse medewerksters in de kantines voor kinderen met een beperking verzochten in 1918 om nieuwe schorten ter vervanging van de schorten die ze al drie jaar droegen en versleten waren. Hun idee was om kosten en grondstoffen te besparen en de schorten zelf te maken van Amerikaanse zakken.[12]
Het antwoord bevindt zich niet in het dossier ‘Utilisation des Sacs Vides’. Of de zakken hen ter beschikking zijn gesteld blijft dan ook de vraag.

Conclusie
Het bureaucratische optreden van het Nationaal Komiteit, in het bijzonder van de voorzitter van het Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika, richtte zich op centralisatie en monopolisering van de zakkenverkoop. De zakken waren oorlogsgedenkenis en moesten bewaard voor later, bestemd voor het Werk der Oorlogswezen.[13]
Zou dit beleid de opbrengsten voor het Werk van de Oorlogswezen na de oorlog omhoog hebben gestuwd? Of heeft het tijdens de oorlog de spontaniteit van het hergebruik en versieren van de bloemzakken doorheen België gefrustreerd?

Dank aan Hubert Bovens te Wilsele voor de opzoekingen van biografische aard.

Voetnoten:
[1] Algemeen Rijksarchief, Archives de la Guerre. CNSA/NHVC (I 446) 1117 ‘Utilisation des Sacs Vides’.

[2] Georges Augustin François Pètre (St. Joost-ten-Node 29-05-1874 – St. Joost-ten-Node 31-12-1942) was advocaat en gemeenteraadslid toen hij huwde met Jeanne Puttemans (St. Joost-ten-Node 18-02-1882) op 23 april 1908 te St. Joost-ten-Node. Georges Pètre was burgemeester van St. Joost-ten-Node van 1926-1942. Tijdens WO II, op 31 december 1942, werd hij vermoord door het doodseskader van Robert Verbelen, als eerste slachtoffer in een reeks ‘vergeldingsmoorden’.

[3] Georges Pètre aan Emmanuel Janssen, 24 juni 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[4] Brief van NKHV, Brussel, aan de voorzitter van het Provinciaal Komiteit Antwerpen van 25 juni 1915. FelixArchief, Antwerpen, ‘De Amerikaansche Zak’, 2210#268.

[5] Merkwaardige datum 15 juni, want de brief was van 25 juni, misschien is bedoeld 15 juli?

[6] Brief Komiteit Brussel aan CNSA département Vente de Sacs Ornés au Profit des Orphelins de la Guerre, 2 augustus 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[7] Brief NKHV aan Comité National de renseignements pour les familles des prisonniers de la guerre, Namur, 13 juli 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[8] Notitie september 1915 – Voir correspondance classée sous ‘Hainaut Vêtements’. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[9] Handgeschreven notitie G. Pètre aan E. Janssen, 5 oktober 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[10] Notitie G. Pètre, 5 oktober 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[11] Brief G. Pètre aan E. Janssen, 5 december 1915. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[12] Notitie van E. Michel aan het Nationaal Komiteit, Brussel, 30 januari 1918. A.R. CNSA/NHVC 1117.

[13] In 1923 hield het Werk der Oorlogswezen een verkooptentoonstelling van Amerikaansche Zakken in Brussel. Lees het blog: Versierde Meelzakken in het Koninklijk Legermuseum, Brussel 1.

Het War Heritage Institute bewaart honderden bloemzakken, aangetroffen in een kist, die de zakken niet goed heeft geconserveerd. Mogelijk zijn deze bloemzakken afkomstig uit de voorraad die was aangelegd voor het Werk der Oorlogswezen. Lees het blog: Een kist waardevolle oorlogssouvenirs in het War Heritage Institute.

Aline Burls, né Bouquié, beschreef in 1917 de verzamelwoede als volgt:
‘Er waren mensen die zakken verzamelden, een liefhebber had inmiddels meer dan 700 verschillende exemplaren verzameld.
Het Jubelparkmuseum had een prachtige collectie samengesteld van 300 artistiek bewerkte exemplaren.’
(Burls, Aline, né Bouquié, Dans la Geôle Bruxelloise. Deux années sous le joug allemand. 1917, p. 176, 177)

Rondom het portret van de American Indian op deze postkaart schreef Alice Gugenheim-Aaron jaren na de Wapenstilstand:

‘Le Sac qui brodé eût le succès – 1914 – à Bruxelles!
(De Zak die geborduurd hèt succes was – 1914 – Brussel).

Wrange geschiedenis
Het succes van de geborduurde meelzak met de American Indian voelt ongemakkelijk. De zak draagt een historie die belicht moet worden. Het wijst ons op de wrange geschiedenis van de Native Americans, de oorspronkelijke inwoners van het Amerikaanse continent; ze zijn verjaagd, vermoord, in reservaten geplaatst. Ook in 1915 was men zich in België terdege bewust van het onrecht dat Native Americans was en werd aangedaan blijkt uit onderstaande dagboeknotitie.

 Karel van de Woestijne, december 1915
De Nederlandse correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant in Brussel, Karel van de Woestijne, schreef in zijn dagboek op 26 december 1915 over het bezoek van een vriend uit Wetteren, een provincieplaats in Oost-Vlaanderen. De vriend begreep niets van de schijnvreugde waarmee de bewoners van de hoofdstad gegeven de omstandigheden het Vrede-op-Aarde vierden; “omdat eene oprechte verveling, ook op Kerstmis, dan toch nog beter is”.

Nieuw afgoderij – uwe Roodhuiden-vereering
De bezoeker uit Wetteren, had in Brussel rondgelopen en was hogelijk verbaasd.
-Nóg iets dat ik van de Brusselaars niet kan begrijpen, en dat ten onzent zeker niet mogelijk zou zijn: dat is hunne nieuwe afgoderij, die ze nu juist op Kerstmis ten toon gaan spreiden.’

 Mijne oogen moeten al heel verwonderd hebben gestaan, want mijn makker vervolgde, niet zonder ongeduld in de fraaie baryton-stem:
‘Wel ja, uwe Roodhuiden-vereering! Ik kom een winkel binnen: de juffer heeft een schort voor, dat versierd is met het wel-gelijkend konterfeitsel van zoo’n Sioux. Ik vraag, dat zij mij de laatste noviteiten toonen zou, in zake dames-snuisterijen: zij legt mij allerlei doosjes voor, waar dezelfde Comanche zijn facie op vertoont.
Ik wil, voor mijn meisje, wat pralines koopen: van op het zakje grimt mij dezelfde authentieke Apache tegen. Ik ontmoet hem bij den banketbakker; ik zie hem bij den juwelier; hij maakt den slagerswinkel onveilig en den sigarenwinkel verdacht; en toen ik aan uwe deur belde, dan had ik maar ééne vrees: dat hij mij zou komen opendoen!’

Fetisjisme of erkentelijkheidsteken
Van de Woestijne vervolgt:
Ik begreep wat hij bedoelde. Lachend zei ik hem:
– ‘Maar jongen, dat is geen fetisjisme: ten hoogste de synecdoche der dankbaarheid! Niets, mijn waarde, dan een erkentelijkheidsteeken!’
Hij bezag mij met argwaan. Ik vertelde hem toen, dat, zoo de Roodhuid tegenwoordig de sterveling is die zich te Brussel in de minst-vermengde sympathie mag verheugen en kan bogen op eene populariteit, zooals hij er geene meer had gekend sedert den tijd van Fenimore Cooper en Gustave Aymard, dit ligt aan de boterhammen die wij eten. En daar ik merkte dat deze verklaring hem niet voldeed, zette ik ze voort in deze voege:

– ‘’t Brood dat wij eten, mijn vriend, is gemaakt van meel; dat meel wordt ons vriendelijk toegestuurd in zakken; en op die zakken prijkt weleens zoo’n Roodhuid, omdat zoo’n zak als meel ons toekomen uit Amerika. Nu is men van die meelzakken eerst kussens en teacosies, daarna damesschorten, en eindelijk allerlei zaken gaan maken, die, utile dulci, bij hunne sierlijkheid er steeds aan herinneren zouden wat wij aan de Vereenigde-Staten verschuldigd zijn.
Maar dit was niet alles, mijn vriend. Kent gij de aesthetica van het ornament? Zoo ja, dan zult gij niet zijn zonder te weten, dat het lengerhand zijne aanvankelijke nuttigheidsbestemming verliest, om weldra niet meer dan decoratief te worden en van lieverlede zelfs toegepast op voorwerpen, waar het geenszins op hoort. Aldus onze Roodhuid in zijne tallooze verschijningen: geen fetisj dus, gelijk gij denken zoudt; alleen een teeken, nogal verkeerd toegepast, en dat reeds zijne beteekenis aan het verliezen is, van onze dankbaarheid aan het Amerikaansche volk, waarvan deze Sioux het verkorte beeld of – om het aldus te noemen – de synecdoche is.

Brusselsche lichtzinnigheid
– ‘En is uncle Sam, die zijn best heeft gedaan om die Rooden uit te roeien, met die vereenzelviging tevreden?’ ondervroeg mijn vriend.
Ik zag mij verplicht hem te antwoorden, daaromtrent geen onderzoek te hebben ingesteld. Hij mompelde iets van Brusselsche lichtzinnigheid, en wenschte mij goeden avond.
Ik vrees dat hij van zijn bezoek aan Brussel geen gunstige herinnering draagt.” [2]

Conclusie
De stem van Native Americans is gehoord geweest in België in 1915.

Nu de Amerikaanse bloemzakken, bewerkt in België, al een eeuw lang blijvend hun populariteit houden, ‘de afgoderij in Brussel – de Roodhuiden-vereering’ zich voortzet, dienen we ons te vereenzelvigen met het onbegrip van de vriend uit Wetteren en de tragische geschiedenis van de Native Americans te blijven vertellen. De zakken blijven een teken, verkeerd toegepast, van de Belgische dankbaarheid aan het Amerikaanse volk voor het meel dat de Belgen is toegekomen.

Andere blogs over de zakken met het portret van de Native American leest u hier:
– Sperry Mills – American Indian – California

– Veiling ‘Sperry Mills – American Indian – California’: “Maar da’s meer waard”

– Olga Kums’ beschilderde bloemzak

Dank aan
– Evelyn McMillan voor het raadplegen van de Alice Aron Gugenheim papers in de Hoover Institution Library & Archives en het delen van foto’s en informatie.
– Hubert Bovens te Wilsele voor de opzoekingen van biografische gegevens.
– Mechel Ensing-Wijn voor haar intermediaire en logistieke diensten.

Voetnoten:
[1] Editions Maeck: MAECK-JAMINON imprimeur litho-typographe, rue Jolly 129, Schaarbeek. Antoine Maeck, ºBrussel 19-06-1879.

[2] Karel van de Woestijne, Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918, 26 december 1915, verschenen in N.R.C., 3 Januari 1916 (online te raadplegen).

Op 22 augustus 1914 verwoestten de Duitsers honderden gebouwen in het centrum van Charleroi. Ook Les Magasins Raphaël gingen in vlammen op. Uit de puinhopen krabbelde de eigenaar van het warenhuis, familie Raphaël Gugenheim-Aaron, weer op.
Ze zouden binnen een jaar met goesting de versierde meelzakken verkopen ten bate van het Comité National de Secours et d’Alimentation (CNSA/NKHV).

De elementen van dit blog zijn mij in de voorbije tijd toegestopt vanuit de Verenigde Staten, hoewel het een puur Belgische geschiedenis is.

Het verhaal is fascinerend, maar bij lange na niet compleet. Juist daarom begin ik met vertellen.

Warenhuis met borduurgarens
In september 2018 las ik online over een warenhuis met borduurgarens van de familie Gugenheim in Charleroi.[1]

‘In Charleroi, Belgium, Alice Gugenheim’s family had a warehouse of embroidery thread which had been used by the embroidery workers prior to the war. Because of the war there was no material to embroider, and the workers were out of business.
She could find no bleach to remove the writing on the flour sacks, but the fabric was good and strong. Women began enhancing the designs which were used to cover lampshades, waste baskets, tea cozies, pillow covers and even school smocks. The items were sold on a prominent street in Brussels and yielded tens of thousands of gold-standard francs to the Belgium Relief.’

Opmerkelijk, Alice Gugenheim had de Amerikaanse zakken willen bleken om de bedrukking eraf te halen, maar dat was niet gelukt. Daarom hadden de vrouwen de bedrukking gebruikt als patroon.
Ik stuurde een mail naar het contactadres met de vraag waar ik meer informatie over Alice Gugenheim zou kunnen vinden. ‘Who was/is Alice Gugenheim, whose family had the warehouse of embroidery thread in Charleroi? Where can I find more information about her and this story?!’
De auteur van het stuk, Polly Horn, herinnerde zich alleen dat de informatie van de Hoover Institution in Californië kwam.
Ik had andere prioriteiten en heb het laten rusten.

Gugenheim (Alice Aron) Papers[2]
Op 1 juni 2022 deed ik onderzoek in de Hoover Institution in Californië en ontving van Samira Bozorgi [3],  een bericht met foto: ‘One other reference photo of mine from the Alice Gugenheim Papers’.

Een interessante foto met dames, versierde meelzakken en enkele bijgeschreven namen. Waar kwam dit vandaan en wanneer was het? Ik zou Samira in de Reading Room ontmoetten, maar we liepen elkaar mis.

June Sanders
Ik heb vervolgens wel opgezocht wat de Alice Gugenheim Papers waren. Dat bleek een doos met dagboeknotities, foto’s, kaarten, etc. in de Franse taal.
De papieren waren in 1961 door mevrouw June Sanders [3a] aan de Hoover Institution geschonken. De doos opvragen kon door tijdgebrek niet. Ik had andere prioriteiten en heb het verder laten rusten.

Monsieur le Président Hoover
Op 18 juni 2022 deed ik onderzoek in de Herbert Hoover Presidential Library & Museum in Iowa. In de Reading Room bladerde ik door een aantal mappen en zag een fotokopie van een postkaart gericht aan Monsieur Le Président Hoover met foto van een winkeletalage met versierde meelzakken. Dat leek me interessant, dus Craig Wright, hoofdarchivaris, zocht de foto op, scande deze en stuurde me de digitale file. [4]

Ik borg het bestand op tussen de honderden andere digitale documenten en vergat het volledig.

De Hoovers en hun meelzakken
In juni 2023 werkte ik aan een blog over de Hoovers en hun meelzakken. Toevallig zag ik de scan van de winkeletalage met de meelzakken en besefte dat het een postkaart was, verstuurd door Madame Raphaël Gugenheim, Brussel, aan Monsieur le Président Hoover.

Kennelijk had ze Hoover een versierde meelzak cadeau gedaan. Ze vroeg hem of hij de versierde meelzak toch wel ontvangen had. De kaart moest geschreven zijn in 1938, want toen was Hoover in Brussel en werd er als een vorst onthaald.
Ik voegde de postkaart dus toe aan mijn opsomming van contactmomenten van de Hoovers met de meelzakken. Verder dacht ik er niet over na.

Madame Raphaël GUGENHEIM is Alice AARON
Hubert Bovens, gespecialiseerd in opzoekingen van biografische gegevens, las mijn blog over de Hoovers en hun meelzakken en ging spontaan op zoek naar de antecedenten van Madame Raphaël Gugenheim. ‘Alice AARON is de echtgenote van Raphaël GUGENHEIM’, meldde Hubert. ‘Beiden zijn geboren in Lorraine, Frankrijk. Zij woonden vanaf 1938 in Brussel.’[5]

Telefonisch overleg volgde. Waarom zou een dame van Franse geboorte in 1938 een versierde meelzak en zo een postkaart aan Hoover sturen, als hij België bezoekt? Zou ze hem gekend hebben?

We overwogen van alles, tot Hubert vertelde dat het echtpaar Gugenheim een dochter had, geboren in Charleroi. Charleroi? Maar schrijf je wel Gugenheim, zou het niet Guggenheim zijn? Neen, met zekerheid was het Gugenheim. Hubert werkte verder, hij vond drie kinderen van het echtpaar geboren in Charleroi: Ida, Nathan en Lise; op de geboorteacten was vader ‘négociant’.

Grand Magasins Raphaël, Charleroi
Het tweede telefonisch overleg diende zich aan, nadat Hubert op de website ‘charleroi-decouverte.be’ foto’s van de Grands Magasins Raphaël had gevonden. De gebouwen straalden je toe omstreeks 1900, ze waren welvarend en uitnodigend. Dát was het warenhuis van de familie Gugenheim-Aaron! Dit was de Alice Gugenheim van het warenhuis met de boduurgarens! Ze hadden een grote zaak in Charleroi, vandaar dus die postkaarten met foto’s van uitgestalde versierde meelzakken. Alles leek samen te vallen.

Grand Magasins Raphaël verwoest

Echter, wat erachteraan kwam, waren ontluisterende foto’s van het verwoeste winkelpand. Dat was een grote domper. Toen de oorlog uitbrak en het Duitse leger België binnenviel, ging door hun toedoen op 22 augustus 1914 het centrum van Charleroi in vlammen op. Les Magasins de Raphaël lag in puin; twee desolate foto’s toonden het. [6]

‘Le 22 août 1914, Charleroi sombre dans le chaos. Les allemands arrivent dans la région et incendient des centaines de bâtiments dans le centre et dans les communes avoisinantes. La signature du « Traité de Couillet » par les Allemands et les autorités carolorégiennes met un terme aux hostilités ; les séquelles dans la population sont cependant profondes. Les exigences imposées par l’Allemagne vont peser sur les habitants, désormais sous tutelle administrative allemande.’

‘L’Alsacien Raphaël Gugenheim fait construire en 1880 le grand magasin éponyme, au coin de la rue de la Montagne et du nouveau boulevard central (Yser / Audent). Les magasins Gugenheim seront totalement détruits en août 1914 lors de l’arrivée des allemands et l’incendie d’une partie de la ville. Le Palais du Peuple sera érigé par la suite à l’emplacement du magasin de Raphaël Gugenheim.’

‘Conflict resonance’
‘Conflict resonance’ echoden de puinhopen op de foto’s. Ik heb er de trench-art artikelen van Nicholas Saunders bijgepakt.
‘Industrialised war creates and destroys on a larger scale than any other human activity.
Modern war has an unprecedented capacity to remake individuals, cities and nations, and thus to shape conceptions of individual and collective identity.’[7]

Tot heden geloofde ik niet dat de geschiedenis van de versierde meelzakken zou raken aan de ‘materiality and Great War landscapes’, de materiële verwoesting en heropbouw van steden, straten en winkels.
De elementen van het verhaal van Alice Gugenheim-Aaron bewijzen anders.

Klaarblijkelijk krabbelde de familie Raphaël Gugenheim-Aaron, weer op. Alice en haar dochter Ida staan, samen met collega-verkoopsters, zelfverzekerd afgebeeld op de postkaart met versierde meelzakken. Dat moet in 1915 zijn geweest.
Dus binnen een jaar stonden zij met goesting de versierde meelzakken te verkopen ten bate van het Comité National de Secours et d’Alimentation (CNSA/NKHV).

Wordt vervolgd
Hoe en waar herbouwden zij hun leven en zaken na 22 augustus 1914? Welke betekenis kenden zij toe aan de versierde meelzakken? Welke internationale relaties hadden zij? Hoe vormden de gebeurtenissen van de 20^ste eeuw hun levens, waardoor de doos met Belgiche WO I-oorlogsdocumenten van Madame Raphaël Gugenheim opgenomen zou worden als ‘Alice Aron Gugenheim Papers’ in de Amerikaanse Hoover Institution Library & Archives, bewaarplaats van materie met betrekking tot oorlog, revolutie en vrede?

Dat is verder te onderzoeken.

Aanvulling 26 december 2023
Het oorlogsdagboek van Alice Gugenheim

Evelyn McMillan is erin geslaagd toegang te krijgen tot de Gugenheim (Alice Aron) Papers in HILA en heeft het album gefotografeerd. Een bijzonder oorlogsdagboek met geschiedschrijving van de Amerikaanse bloemzakken is tevoorschijn gekomen. Zie het blog: Witte en Rode Kerst, het oorlogsdagboek van Alice Gugenheim.

Aanvulling 5 mei 2024
Het oorlogsboek van Aline Burls, né Bouquié – Les Arts de la Femme [8]

Aline Burls, né Bouquié, was sinds 1908 secretaris van het bestuur van ‘Les Arts de la Femme‘ in Brussel. De neef van Aline was de Amerikaan Frederic William Meert die in Brussel woonde en van najaar 1914 tot zomer 1919 zijn beste krachten inzette voor de Commission for Relief in Belgium. Aline en haar gezin met twee zonen woonde tot 1916 ook in Brussel. Omdat haar oudste zoon toen 15 jaar was en de Duitse bezetter dreigde steeds meer Belgische jongens en mannen op te roepen voor tewerkstelling in Duitsland, ontvluchtte Aline’s gezin België en kwam uiteindelijk in Parijs terecht. Aline besloot een boek te schrijven over haar ervaringen ‘in de Brusselse gevangenis, twee jaar onder het Duitse juk‘.

Haar boek verscheen in 1917, ze schreef over de verkoop van de versierde meelzakken:
‘Zou je geloven dat verschillende winkels de exclusieve verkoop van deze zakken hadden?
Het grote pand dat het Engelse scheepvaartbedrijf van de Red Star Line  noodzakelijkerwijs had verlaten, was bijvoorbeeld voor dit doel ingericht (de winkel van Alice Gugenheim en haar dochters aan de Boulevard Anspach – AvK). De goedkoopste zakken kosten vier of vijf frank – ze verkochten ze ten behoeve van liefdadige werken – maar er waren er die men onbewerkt kocht (ik bedoel voordat ze geborduurd of versierd werden) en wel vijfentwintig tot dertig frank per stuk opbrachten!
Toen ik bij een van de verkoopsters (Alice Gugenheim-Aaron?!-AvK) informeerde naar het verkoopsucces, antwoordde ze me dat er mensen waren die zakken verzamelden, en dat een liefhebber inmiddels meer dan 700 verschillende exemplaren had verzameld.
Het Jubelparkmuseum had een prachtige collectie samengesteld van 300 artistiek bewerkte exemplaren.’
(Burls, Aline, né Bouquié, Dans la Geôle Bruxelloise. Deux années sous le joug allemand. 1917, p. 176, 177)

‘Zakken zijn vol herinneringen. Iedere zak koestert een kostbaar en kwetsbaar verhaal’

Dank aan
– Hubert Bovens te Wilsele, voor de opzoekingen van biografische gegevens, zijn initiatieven en het meedenken over het levensverhaal van de familie Gugenheim-Aaron, waardoor het een puur Belgische versierde meelzakken-geschiedenis werd. Hubert ontdekte ook het boek van Aline Burls, né Bouquié.
– de personen die me in de afgelopen jaren elementen van het verhaal hebben toegestopt vanuit de VS: Polly Horn, Sunbury, Ohio; Samira Bozorgi, Palo Alto, Californië; Craig Wright, West Branch, Iowa.
– Evelyn McMillan voor de raadpleging en fotografie van de HILA Gugenheim (Alice Aron) Papers coll. nr. 61012.

[1] Polly Horn: ‘Burrer Mill’. Big Walnut Area History, Businesses. Mrs. Polly Horn, directeur van het Myers Inn Museum in Sunbury, Ohio,  is auteur van tientallen blogs op de website van de Big Walnut Area Historical Society.
In opdracht van de Big Walnut Area Historical Society maakte ik een Engelstalige PowerPoint presentatie, te zien op YouTube: ‘From Aid to Embroidery in Ohio, USA’.

[2] HILA Gugenheim (Alice Aron) Papers coll. nr. 61012.
Alice Aaron (ºToul, Meurthe-et-Moselle, Lorraine, F. 29-02-1872 +Parijs, 25-03-1955); in haar geboorteakte is haar meisjesnaam AARON; in haar overlijdensakte van 1955, opgemaakt in Parijs, 15e arrondissement, is de naam geschreven met één ‘a’, als ‘ARON’. Vervolgens is in de HILA-archieven haar meisjesnaam geschreven als ‘ARON’.

[3] Samira Bozorgi is Assistant Archivist for Exhibitions, Hoover Institution Library & Archives, Palo Alto, Ca. Zij bedacht en was conservator van de tentoonstelling ‘Women and the Great War’, gehouden in de Hoover Institution in 2015. Zie ook: Hoover Digest, 2015, No. 2, Spring, p. 188-198

[3a] June Sanders (°Drummond, Mont., VS, 1902 +Carmel, Ca., VS, 29-07-1963) was lerares Frans geweest aan de Palo Alto High School, ze was een wereldreizigster en enthousiast supporter van de lokale muziekuitvoeringen in Palo Alto.
(In memoriam The Peninsula Times Tribune, Palo Alto, California, 01-08-1963)

[4] HHPLM 31-1919-66. Postkaart Madame Raphaël Gugenheim, Brussel, aan Monsieur le Président Hoover, 1938.
De Amerikaanse Ambassade in Brussel was in 1938 gevestigd Rue de la Science 33 (niet 38).

[5] Alice Aaron (ºToul, Meurthe-et-Moselle, Lorraine, F. 29-02-1872 +Parijs 25-03-1955) trouwde in maart 1893 in Toul, Frankrijk, met Raphaël Gugenheim (ºKolbsheim, Bas Rhin, Alsace, F. 09-03-1863 +Zuid-Frankrijk 1946). Ze woonden vanaf 1938 rue Antoine Bréart 135, Bruxelles. Hun kinderen, geboren in Charleroi: Ida °06-06-1894 +1946; Maurice Nathan Simon °15-10-1895 +Parijs 16-01-1971; Lise °19-11-1896 +Antibes, F. 1989.
Maurice huwde Suzanne Galerne, °Bobital, Bretagne, F. 17-07-1912 +Asnieres-sur-Seine, Ile de France F. 04-03-2008. Lise huwde een meneer Helge ergens tussen 1939 en 1941.

[6] www.charleroi-decouverte.be: “Grands Magasins Raphaël’

[7] Nicholas J. Saunders, Culture, conflict and materiality: the social lives of Great War objects.

[8] Loes Hubrechts, Les Arts de la Femme (1908-1918). Een Brusselse vereniging voor en door vrouwen. Universiteit Gent, Masterproef, 2017