De kunstenaars in Luik waren minstens zo voortvarend als hun collega’s in Auderghem en omgeving. Zij exposeerden zelfs drie weken éérder met fraaie schilderingen op de meelzakken.
Dit blog is het vervolg op mijn blog van 9 september 2020 over de transformatie tot beschilderde meelzakken. Mijn reden om de Luikse kunstenaars niet de primeur te geven, maar hen in een vervolg-blog te behandelen, lag in een frustratie mijnerzijds: ik had tot het moment van schrijven van dit blog geen enkele beschilderde meelzak van een van de Luikse kunstenaars kunnen terugvinden. Niet op foto, niet in een collectie. [1]
De krantenberichten bleken echter talrijk en informatief, vandaar uit is dit blog tot stand gekomen. Ik heb geprobeerd de Franse teksten zo goed mogelijk te vertalen.
De Academie voor Schone Kunsten in Luik
De eerste tentoonstelling van beschilderde meelzakken in Luik vond plaats van 4 tot 11 juli 1915 in de Academie voor Schone Kunsten. De schilders wisten een enorm publiek te trekken, meer dan 5000 mensen stroomden de Academie binnen om het werk van de schilders te zien. Het was nieuw. De kunstenaars hadden moeten werken op katoenen doek, wat problemen gaf bij het aanbrengen van hun verf. De maatvoering en de dubbele laag stof van de zak stelden limieten. Bovendien waren de zakken voorzien van bedrukkingen met logo’s en teksten van de Amerikaanse en Canadese maalderijen.
Uit het commentaar op de schilderwerken blijkt dat meerdere kunstenaars uitstekende oplossingen hadden gevonden.
1 ‘Liège: Exposition’ (Le Messager de Bruxelles, 4 juli 1915)
‘Du 4 au 11 juillet prochain se tiendra dans les salons de l’Académie des Beaux-Arts une Exposition de sacs américains décorés par des artistes liégeois. A part quelques petits travaux de broderie effectués sur les sacs et affichés sans grande publicité, c’est la première fois que notre ville verra une Exposition de ce genre.
Un droit d’entrée sera perçu au profit des familles d’artistes éprouvées par la guerre; fr. 0,50 le premier jour, et 10 centimes les jours suivants. Si tous les Liégeois veulent faire une visite à cette Exposition, ils verront des œuvres dignes d’intérêt, aideront les auteurs des peintures à supporter les misères actuelles et paieront aussi en quelque sorte par leur démarche le grand tribut de reconnaissance que nous devons à l’Amérique.’
(‘Luik, Tentoonstelling – Van 4 tot 11 juli wordt in de salons van de Academie voor Schone Kunsten een tentoonstelling gehouden van Amerikaanse meelzakken beschilderd door kunstenaars uit Luik. Het is de eerste keer dat in onze stad een dergelijke tentoonstelling te zien zal zijn. Eerder waren alleen wat meelzakken met borduurwerk te zien, dat zonder veel publiciteit werd getoond.
Er zal een toegangsprijs worden gevraagd ten behoeve van families van kunstenaars die door de oorlog zijn getroffen: 0,50 franc op de openingsdag en 10 centimes op de volgende dagen. Alle inwoners van Luik die bezoek willen brengen aan deze tentoonstelling zullen interessante werken zien; zullen de kunstenaars van de schilderijen helpen de huidige ellende te doorstaan; en zullen in zekere zin ook bijdragen aan het eerbetoon vol dankbaarheid dat Amerika toekomt.’)
2 ‘Exposition des sacs d’Amérique’ (Le Messager de Bruxelles, 7 juli 1915)
‘C’est le dimanche 4 juillet qu’eut lieu l’ouverture de l’exposition des sacs américains. La foule est nombreuse, les visiteurs abondent. Le droit d’entrée – 50 centimes le jour d’ouverture et 10 centimes le restant de la semaine – est destiné à soulager les artistes liégeois et leurs familles dans la necessité. Soixante-sept sacs sont exposés dans la petite salle carrée qui fait suite à la salle des Plâtres. On y voit de tout, de l’aquarelle, de la peinture à l’huile, du pastel, des croquis de genre et jusque des eaux-forte. Toutes ces petites merveilles sont l’œuvre d’artistes liégeois de bonne volonté et seront revendues au pays des dollars au profit d’institutions que la guerre a créées. Signalons en passant les compositions originales d’ Emile Bertrand, ‘L’Andalouse’, de Marneffe, la ‘Tête de Mineur’, de Baues, les croquis de genre de François Maréchal et plusieurs eaux-fortes et sanguines de Rassenfosse.
Pour louer comme elles le méritent toutes ces œuvres, il nous faudrait les citer toutes. Ce qu’il y a d’intéressant à constater, c’est que soit d’ailleurs leur genre, ont necessité l’emploi de procédés spéciaux, la toile à sacs qu’il s’agissait de décorer étendant la couleur, l’huile fut remplacée par l’essence ou le pétrole. M. Emile Berchmans nous parait mériter une mention spéciale pour l’habilité avec laquelle il sut garder et employer à son œuvre les cachets et mentions préexistants sur les sacs qu’il eut à décorer. Tous les Liégeois se doivent à eux-mêmes d’aller visiter cette intéressante exposition. Il est question que cette exhibition ne soit pas la dernière, et que la ville organise elle-même une seconde manifestation artistique de ce genre, dont les produits seronts vendus sur place au profit des œuvres qu’elle patronne. Mais ce n’est jusqu’ici qu’un projet.’
(‘Tentoonstelling van ‘Amerikaansche zakken’- ‘De opening van de Amerikaanse zakkenexpositie heeft plaatsgevonden op zondag 4 juli; de menigte is talrijk, bezoekers zijn er in overvloed. Het inschrijfgeld – 50 cent op de openingsdag en 10 cent de rest van de week – is bedoeld om Luikse kunstenaars en hun behoeftige families te ondersteunen. Zevenenzestig zakken zijn te zien in de kleine vierkante zaal die volgt op de Zaal met gipsen beelden. Er is van alles te zien, van aquarellen tot olieverf, pastelkrijt, genreschetsen en zelfs etsen. Al deze geweldige kunstwerkjes zijn de geste van Luikse kunstenaars en bedoeld om in het land van de dollars verkocht te worden ten bate van de liefdadigheidsinstellingen die vanwege de oorlog zijn opgericht. Werken die ons zijn opgevallen zijn de originele composities van Emile Bertrand; ‘De Andalusische’ van Marneffe; de ‘Kop van een mijnwerker’ van Baues; schetsen van François Maréchal en verschillende etsen en krijttekeningen van Rassenfosse. We zouden alle werken moeten noemen om ze allemaal volledig tot hun recht te laten komen. Wat interessant is om op te merken, is dat afhankelijk van de gebruikte techniek een speciaal proces nodig was om de kleuren op het doek van de katoenen meelzak te krijgen en uit te smeren. Soms is de olie vervangen door benzine of petroleum. De heer Emile Berchmans verdient speciale vermelding vanwege de bekwaamheid waarmee hij in zijn werk de reeds bestaande bedrukkingen op de meelzakken heeft gebruikt. Alle Luikenaars zijn het aan zichzelf verplicht om deze interessante tentoonstelling te bezoeken. Er is sprake van, dat deze tentoonstelling niet de laatste zal zijn en dat de stad zelf een tweede artistiek evenement van deze aard zal organiseren. De objecten zullen dan ter plekke worden verkocht en de opbrengst zal het eigen liefdadigheidswerk ten goede komen. Maar dit is tot nu toe alleen een plan.’)
3 ‘Echo Artistiques’ (L’Echo de Liège, 13 juli 1915)
‘L’exposition des sacs américains s’est terminée dimanche dernier, après avoir recueilli un très gros succès. On a été unanime à reconnaître le talent ingénieux de nos artistes à décorer une matière qui ne semblait guère se prêter aux jeux de la brosse et du crayon.
Mesdames du Monceau et Pirenne-Kepenne; MM. Baues, Berchmans, Burnet, Caron, Comhaire, Collette, Houbiers, Jaspar, Duchâteau, Dupagne, Henrion, Maréchal, Marneffe, Meyers, Rassenfosse, Sacré, Salme, Wolff et Würth ont exécuté une série d’œuvres pleines d’originalité qui vont être expédiées aux Etats-Unis et que les Américains se disputeront sans doute, pour le plus grand bien des Belges nécessiteux.
Les entrées ont dépassée le chiffre de 5.000 et les recettes permettront de soulager plusieurs familles d’artistes éprouvées par la guerre.’
(‘De tentoonstelling van Amerikaansche zakken die afgelopen zondag eindigde, is zeer succesvol geweest. Unaniem was er erkenning voor het ingenieuze talent van onze kunstenaars bij het decoreren van een materiaal dat zich nauwelijks leek te lenen voor het spel van penseel en potlood.
De dames Du Monceau en Pirenne-Kepenne; de heren Baues, Berchmans, Burnet, Caron, Comhaire, Collette, Houbiers, Jaspar, Duchâteau, Dupagne, Henrion, Maréchal, Marneffe, Meyers, Rassenfosse, Sacré, Salme, Wolff en Würth hebben een serie zeer originele werken uitgevoerd, die naar de Verenigde Staten zullen worden verscheept. De Amerikanen zullen er ongetwijfeld ruzie over maken, wie de mooiste mag kopen, dit alles voor het goede doel: de hulp aan behoeftige Belgen. Meer dan 5.000 Luikse bezoekers kochten een entreebewijs en de opbrengst zal gelegenheid bieden hulp te verstrekken aan families van kunstenaars die door de oorlog zijn getroffen.’)
4 ‘Assaut d’originalité’ (Le Quotidien, 18 juli 1915)
‘L’exposition des sacs américains a obtenu à Liège le plus franc succès. Plus de cinq mille visiteurs sont venus admirer les œuvres d’inspiration si variée de nos artistes wallons. D’aucuns, comme MM. Berchmans, Baues, Wolff, Mataive ont dit à nos bienfaiteurs leurs reconnaissance en des pages symboliques. La plus belle est sans conteste la magistrale conception de M. Em. Berchmans ou l’Amérique personnifiée en une figure de bonté reçoit les remerciements des villes belges. L’œuvre de M. Baues, ‘Panem Nostrum’, locale et touchante, est parmi les plus réussies. D’autres artistes, et c’est le plus grand nombre, ont exalté les types ou les décors de chez nous. De MM. A. Rassenfosse et F. Maréchal, des ‘Hiercheuses’ fort réussies; de M. Mataive, un ‘Fumeur’ plein de fine bonhomie; de MM. Wolff et Burnet, de gracieux profils de ‘Petites Liégeoises’; de M. Baues, une noble ‘Tête de mineur’. Parmi les paysagistes, M. Würth envoie une riante évocation de ‘L’Ourthe à Esneux’; M. A. Martin, de délicates notes liégeoises, on tune large panorama vespéral, ‘Cité ardente’, peinture traduite du pastel; M. O. Duchâteau, des évocations à l’eau-forte de nos vieilles rues.
Cet assaut d’originalité dans l’expression de la reconnaissance honore les artistes wallons et ne manquera pas de toucher ceux pour qui leur talent s’est ingénieusement déployé.’
(‘De tentoonstelling van ‘Amerikaansche zakken’ in Luik was een daverend succes. Meer dan vijfduizend bezoekers kwamen het bevlogen en gevariëerde werk van onze Waalse kunstenaars bewonderen. Sommigen, zoals de heren Berchmans, Baues, Wolff, Mataive, drukten hun dank aan onze weldoeners uit in symbolische beelden. Het mooiste werk is ongetwijfeld het meesterlijke ontwerp van de heer Em. Berchmans waarin Amerika, gepersonifieerd door een allegorisch figuur van goedheid, de dank ontvangt van Belgische steden. Het werk van meneer Baues, ‘Panem Nostrum’ (‘Ons Brood’), plaatselijk en ontroerend, is een van de meest succesvolle. De meeste andere kunstenaars hebben lokale landschappen en personages verheerlijkt. Van A. Rassenfosse en F. Maréchal zijn er zeer geslaagde ‘Mijnwerksters’; van de heer Mataive een ‘Roker’ met fijne gelaatstrekken; van de heren Wolff en Burnet sierlijke portretten van ‘Kleine Luiksen’; van de heer Baues een edele ‘Kop van een mijnwerker’. Van de landschapsschilders stuurde meneer Würth een stralende verbeelding van de ‘Ourthe bij Esneux’; A. Martin stuurde enkele tere beelden van Luik, waaronder een vergezicht bij avond, ‘Cité ardente’, schildering uitgedrukt in pastel; enkele etsen van O. Duchâteau verbeelden oude straten in onze stad.
De explosieve verbeeldingkracht in de uiting van hun dankbaarheid siert de Waalse kunstenaars en zal beslist de mensen ontroeren voor wie zij hun talent op vakkundige wijze hebben ingezet.’)
Rectificatie (L’Echo de Liège, 19 juli 1915)
De volgende dag stond er een rectificatie in de krant: een paar namen van kunstenaars en titels van hun werk op de ‘sacs américains’ behoefde correctie.
Toegevoegd moesten worden:
– Désiré Poissinger: Chemin de table, Hiercheuse, Pays de Liege, Fillette (Tafelloper, Mijnwerkster, Luiks landschap)
– Alfred Martin: Intérieur d’église, Cité Ardente (Kerkinterieur, ‘Vurige Stad’)
– Modeste Lhomme: Paysage, Imitation de Gobelin (Landschap, Reproductie van een gobelin)
De Europese editie van de New York Herald nam eind juli het bericht op, dat beschilderde meelzakken uit Luik naar de VS gezonden waren.
5 ‘Belgian Artists Thank U.S.’ (The New York Herald, European Ed., 28 juli 1915)
‘A touching tribute of gratitude has been sent by the inhabitants of Liege to their American benefactors. The American Relief Committee packed foodstuffs for the city in canvas sacks, which were preserved by the recipients. The idea occurred to artists of Liege to ornament these sacks with decorative work and paintings and then to send them back to the United States. Among the artists taking part were MM. Pirenne, Duchâteau, Rossenfosse, Marneffe and Neutier.’
(‘Belgische artiesten bedanken VS – Een ontroerend eerbetoon van dankbaarheid is door de inwoners van Luik naar hun Amerikaanse weldoeners gestuurd. De American Relief Committee verpakte voedingsmiddelen voor de stad in katoenen zakken, die door de ontvangers zijn bewaard. Kunstenaars in Luik kwamen op het idee om deze zakken te versieren met decoratief werk en schilderingen en ze vervolgens terug te sturen naar de Verenigde Staten. Deelnemende kunstenaars waren onder meer de heren Pirenne, Duchâteau, Rossenfosse, Marneffe en Neutier.’)
6 Kunstenaars
Uit voorgaande krantenberichten is een indrukwekkende lijst van Luikse kunstenaars samen te stellen*). Zij allen hebben met groot enthousiasme ‘Amerikaansche zakken’ beschilderd. De kunstenaars zijn:
1 Baues, Ludovic ( Maastricht 22.07.1864 – Luik 27.04.1937)
2 Berchmans, Emile (Luik 08.11.1867 – Brussel 05.11.1947)
3 Bertrand, Emile ?
4 Burnet, Simon Joseph (Luik 10.01.1884 – Bressoux.. .04.1945)
5a Caron, Marcel, zoon
(Enghien-les-Bains (F) 13.05.1890 – Luik 06.08.1961)
5b Caron, Alphonse, vader
(Luik 02.12.1866 – Vieuxville 25.07.1917)
6 Collette?
7 Comhaire ?
8 Dumonceau de Bergendal, Mathilde, Gravin
(Schaarbeek 23.02.1877 – Luik 26.12.1952)
9 Duchâteau, Olivier (Luik 14.03.1876 – Luik 16.12.1939)
10 Dupagne, Adrien (Luik 12.02.1889 – Luik 1980)
11 Henryon/Henrion, Armand
(Luik 30.05.1875 – Parijs? Begraven in Le Portal, Pas de Calais (F) 1958)
12 Houbiers, Luc(ien) (Luik 01.02.1876 – Luik 1943)
13 Jaspar, Marcel (Luik 07.05.1886 – Luik 14.12.1952)
14 Lhomme, Modeste (Luik 20.02.1883 – La Gleize 20/25?.11.1946)
15 Maréchal, François (Housse 07.01.1861 – Luik 08-07-1945)
16 Marneffe, Ernest ( Luik 15.04.1866 – Luik 14.09.1920)
17 Martin, Alfred (Luik 03.10.1888 – Luik 06.10.1950)
18 Mataive, Alphonse (Seraing 26.08.1856 – Luik 28.08.1946)
19 Meyers ?
20 Neutier (?), mogelijk is bedoeld Houbiers
21 Pirenne-Kepenne; Victoire (Luik 19.11.1883 – Spa 21.08.1932)
22 Poissinger, Désiré (Luik 14.05.1887 – Luik 19.06. 1967)**)
23 Rassenfosse, Armand (de) (Luik 06.08.1862 – Luik 28.01.1934)
24 Sacré, Jacques (Luik 07.06.1870 – 20/21/22.09.1941)
25 Salme, Maurice (Luik 09.01.1880 – Chênee 25.11.1943)
26 Wolff, José (Luik 18.02.1885 – Luik 23.02.1964)
27 Wurth, Xavier (Luik 04.10.1869 – Luik 06.12.1933)
Conclusie
Ik vraag me verbaasd af wat er van de zending van hun kunstwerken is geworden. Waar zijn de 67 beschilderde meelzakken van de tentoonstelling in de ‘Académie des Beaux-Arts’ in Luik, gehouden van 4-11 juli 1915, gebleven?!?
Inmiddels weet ik dat een aantal is terecht gekomen in Belgische particuliere collecties en ook in de Moulckers Collection van de St. Edwards University, Austin, Texas.
*) Mijn grote dank gaat uit naar Hubert Bovens uit Wilsele, gespecialiseerd in opzoekingen van familiekundige aard, in het bijzonder van kunstenaars. Hij heeft de lijst met kunstenaarsgegevens gecontroleerd en werkt aan aanvullingen, zodat deze zo volledig als mogelijk zal zijn samengesteld.
**) Dank aan Michaël Closquet uit Rocourt, hij bezorgde Hubert Bovens de overlijdensdatum van Désiré Poissinger.
[1] Daags na het schrijven van dit blog kwam een meelzak bewerkt in Luik tevoorschijn, lees het in het blog: Rassenfosse’s hiercheuse op meelzak in de Hoover Institution.
[2] Aanvulling 26 mei 2021: Zakkennieuws uit Luik:
Nadine de Rassenfosse en Aurélie Lemaire, medewerksters van Musée de la Vie wallonne in Luik, hebben naar aanleiding van de informatie uit de Hoover Institution Archives en mijn blog Rassenfosse’s hiercheuse op meelzak in de Hoover Institution, nader onderzoek uitgevoerd naar de meelzakken in hun collectie. Tot ieders verrassing is onder meer de bovengetoonde lithografie van Armand Rassenfosse op meelzak tevoorschijn gekomen! Bovendien zijn de 36 meelzakken in deze bijzondere collectie van Musée de la Vie wallonne nu volledig gedocumenteerd en online raadpleegbaar! ‘Focus: Avoir plus d’un tour dans son sac’.
