Sinds september 2018 liep ik rond met een groot vraagteken over ‘Zakken in WOI’, die ik zag in het Huis van Alijn in Gent. Ellen Rijckx, medewerker collectie/Studio Alijn, had me uitgenodigd vier ‘Meelzakken’ in hun collectie te komen bestuderen en documenteren.
De eerste zak die ik bekeek had aan een zijde een bedrukking met de tekst:
‘Nieuwjaar aan de Krijgsgevangenen * 1916 * Nouvel-An aux Prisonniers de Guerre.
Gent 6bis Bagattenstraat. Gent. Steendr. F.&F. Buyck. Gebroeders.’
De afbeelding was een tekening van de drie torens van Gent: de toren van de Sint-Niklaaskerk, de toren van Het Belfort van Gent, de toren van de Sint-Baafskathedraal, waarbij de initialen van de kunstenaar ‘JC’. Het Huis van Alijn heeft deze zak geschonken gekregen van de dochter van een man, geboren in 1888, die tijdens de Groote Oorlog krijgsgevangene is geweest in Duitsland.
De drie overige zakken waren aan een zijde bedrukt met de tekst:
‘Hulp aan Krijgsgevangenen * Secours aux Prisonniers de Guerre – Paschen 1916 Pâques’ Bagattenstraat, 6bis _ Gand, rue des Baguettes, 6bis. Gent. Steendr. F.&F. Buyck. Gebroeders’, en de tekening: de drie Gentse torens, St.-Niklaas, Belfort en St.-Baafs, en enkele tientallen vliegende klokken, voorzien van krachtig wiekende vleugels. Signering van de tekening: Jos Cornelis. Eén van de drie zakken is voorzien van borduurwerk.
De afmetingen van de vier zakken varieert enigszins, hoogte en breedte van de drie ‘Paaszakken’ zijn (hxb):
* inventarisnr. 90.004: 58,5 bij 36 cm,
* inventarisnr. VG 81-201: 55 bij 38 cm,
* inventarisnr. VG88-011: 56 bij 37 cm.
De ‘Nieuwjaar’zak, inventarisnr. VG 89-088, is 56 cm hoog, 38 cm breed.
De drie ‘Paaszakken’ herkende ik direct, omdat behalve het Huis van Alijn, ook:
– MoMu in Antwerpen (‘Zak oorlogstekstiel’, ‘openfashion.momu.be’: id OBJ 12539 T3487, h 55, br 37 cm);
– In Flanders Fields Museum in Ieper (‘Meelzak’, ‘collectie.ieper.be’: objectnr IFF 002546, h 59, br 36 cm),
een zak met exact deze bedrukking in de collectie hebben én ze zijn opgenomen in particuliere verzamelingen (onder meer collectie Frankie van Rossem) .
Maar waar ik naar keek, ik wist het niet. Het was me een raadsel waarom die torens en die vliegende klokken waren afgebeeld.
Bovendien vroeg ik me af: “Er is een geborduurde zak bij, maar zijn dit wel ‘Amerikaanse Meelzakken’?”
PASEN
Tot mijn grote blijdschap heb ik deze week op Witte Donderdag het raadsel van de gevleugelde klokken opgelost. Ik ben dankzij de zakken een paasverhaal gewaargeworden, dat ik als protestants opgegroeid meisje niet kende: het verhaal van de paasklokken.
Ik ontdekte dit artikeltje in de Belgische krant ‘Le Progrès Libéral’ van donderdag 26 maart 1915 met een bericht van Alphonse Delhaize & Cie, Bruxelles-Noord. Op 4 en 5 april zou het Pasen zijn, vandaar deze ‘advertorial’:
‘Paasverhaal. – Toen ik heel klein was, vertelde mijn moeder me en liet me geloven dat op Witte Donderdag de klokken de toren van onze kerk verlieten om de avond voor Eerste Paasdag terug te keren. Ze brachten dan mee, de vrede voor de wereld en snoepjes voor lieve kinderen. Ook dit jaar zullen de klokken terugkomen, ze brengen misschien nog geen vrede mee, maar op z’n minst hopen we, de voortekenen van een nabije en blijvende vrede. En ook zullen ze afleveren bij het filiaal van de firma
ADOLPHE DELHAIZE EN CIE
139-141, rue Neuve, Brussel-Noord
een enorme selectie van chocolade klokken en paaseieren, figuurtjes voor 1-april grappen, fondants en snoep van de hoogste kwaliteit. Ondanks de moeilijkheden van de huidige tijd, zal de verkoop zijn tegen de gebruikelijke, lage prijzen zonder enige verhoging. Eieren en paasfiguren voor 0,02, 0,05, 0,10 franc, etc. Speciale aanbiedingen van zoetwaren, vleeswaren, kazen, wijnen, likeuren, fruit, kruidenierswaren, enz., enz. Gegarandeerde kwaliteit en voordelige prijzen. – Permanente uitstalling. Absoluut Gratis Toegang. Koffie-corners. Bestellingen en bezorging aan huis is mogelijk.
Wikipedia geeft een aanvulling op het verhaal van de gevleugelde paasklokken: In protestantse regio’s (Nederland, Duitsland, Angelsaksische landen, …) brengt de paashaas de paaseieren. Volgens de katholieke traditie (in België, Frankrijk en delen van Nederlands Limburg) brengen de paasklokken op Pasen chocolade- en suikereieren die ze tijdens het Paastriduüm zijn gaan halen in Rome. De klokken vertrekken na het Gloria van de H. Mis op Witte Donderdag naar Rome om er de eieren te halen en komen pas terug in de paasnacht. De klokken hebben de vorm van kerkklokken met vleugeltjes en vliegen door de lucht.
De eieren worden gedropt in de tuin of op het balkon tussen de planten.
Een enthousiaste speurtocht op paasmorgen hoort dan uiteraard bij deze traditie.
JOS CORNELIS
De kunstenaar Jos Cornelis, ontwerper van de tekeningen op de zakken, had drie jaar eerder een poster ontworpen voor de Wereldtentoonstelling in 1913 in Gent. 
De achtergrond van deze poster toont ook de drie torens van Gent, St.-Niklaas, Belfort en St.-Baafs, hier in kleur: in goudgeel ochtendgloren.
Het raadsel van de torens en de vliegende klokken was voor mij opgelost. Maar toen de vraag naar de herkomst van de zakken in het Huis van Alijn.
HULP AAN KRIJGSGEVANGENEN
Het Huis van Alijn vermeldt in hun toelichting bij de vier zakken ‘Meelzak als oorlogssouvenir. Meelzak in wit katoen, dat als geschenk werd gegeven aan de krijgsgevangenen in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog’.
Op het spoor gezet van de Belgische krijgsgevangenen ontrafelen twee andere bronnen in combinatie de herkomst van de zakken.
Het ‘Huldeboek 1915’ van de stad Gent noemt de werkzaamheden van ‘L’ œuvre de secours aux prisonniers de Guerre’. Het comité staat onder leiding van mevrouw Alexandre De Hemptinne en heeft als doel geld en schenkingen in natura bijeen te brengen om de krijgsgevangenen in Duitsland te hulp te komen. Het verzorgt zendingen van kleding en levensmiddelen. Een groep toegewijde dames, meisjes, en enkele heren komen iedere ochtend bijeen in de bijgebouwen van het huis van mw. De Hemptinne om pakketten samen te stellen en te versturen. In 1915 waren er meer dan 11.000 pakketten kleding en 12.000 pakketten levensmiddelen verzonden naar Duitsland voor gevangenen afkomstig uit Gent en de provincies Oost en West Vlaanderen. (Ville de Gand, Œuvres de Philanthropie et de Dévouement créées pendant 1re Année de la Guerre, 3 août 1914 – août 1915, blz 47)
Voor de Nieuwjaarszending 1916 en de Paaspakketten in 1916 heeft het comité kennelijk speciale zakken laten naaien en bedrukken met een opbeurende groet in tekening en tekst voor de krijgsgevangenen. Eén van de ontvangers van een gevulde Paaszak is de Gentse literatuurhistoricus Paul Fredericq geweest. Hij was in maart 1916 gevangengezet in het burgerkamp te Gütersloh, Duitsland. Er is een zwart-wit foto van Fredericq in zijn kamer in gevangenschap.
‘Op 6 mei 1916 kreeg hij een fotograaf*) op bezoek. Deze maakte dit kiekje in zijn kamer terwijl Fredericq aan het lezen was. Rechts van hem hangt een zak met een tekening van de paasklokken en de drie Gentse torens. In die zak had het Gentse comité voor hulp aan de krijgsgevangenen hem een hele ham bezorgd.’ (Het 14-18 Boek. De kleine Belgen in de Grote Oorlog, Daniël Vanacker, blz. 333, foto Bibliotheek Universiteit Gent)
En zo is de herkomst van de zakken in het Huis van Alijn – én die van MoMu en IFF- bekend. Het zijn geen ‘Amerikaanse meelzakken’, maar zakken, gemaakt in Gent, waarin door de Gentenaren hulpgoederen aan hun stadsgenoten in krijgsgevangenschap in Duitsland zijn gezonden.
BORDUREN
Handvaardigheid, schilderen en musiceren tijdens krijgsgevangenschap was een bekend tijdverdrijf. Borduurwerk werd ook gemaakt, vooropgesteld dat er materialen voor aanwezig waren. Het Huis van Alijn bezit één ‘Paaszak’, geborduurd met zwart garen. De contouren van de torens en de gevleugelde klokken lijken sterker aangezet door het borduurwerk dat in vrij grove stiksteken is uitgevoerd. De achterzijde van de zak is gedeeltelijk weggeknipt. Op het resterende doek zitten verfresten, roestvlekken en de zak is vuil, alsof het heeft dienstgedaan bij een schilderklus.
Gelukkig is de geborduurde Paaszak tijdig gered van een ondergang als poetslap en in deskundige bewaring bij het Huis van Alijn!
*) De fotograaf heeft die dag meer foto’s gemaakt in Gütersloh. In het artikel ‘Nevelse jeugdherinneringen van Paul Fredericq’ van J. van de Casteele staat op blz. 65 een groepsfoto van de Belgische gevangenen, bekenden van Fredericq die al eerder om politieke redenen waren opgepakt. Fredericq schrijft zijn jeugdherinneringen in Duitse gevangenschap, zijn grootmoeder Marie Comparé, ‘Grandmaman de Nevele’, speelt erin een hoofdrol. (Berichtenblad heemkundige kring Het Land van Nevele, juni 1979, blz. 63-92)