Het onderscheid tussen ‘onbewerkte’ en ‘bewerkte’ meelzakken is een essentieel kenmerk voor verzamelingen meelzakken in WOI. Amerikaanse hulpverleners hebben honderdduizenden zakken met meel tijdens de Groote Oorlog in bezet België gedistribueerd aan de bevolking. De katoenen zakken waren voorzien van belettering en logo’s met aanduiding van de maalderijen in de Verenigde Staten en Canada.
Na leging zijn de meelzakken in België zorgvuldig bewaard, verkocht of weggegeven voor het goede doel wat resulteerde in:
* Onbewerkte zakken: de geleegde meelzakken bleven zoals ze waren, katoenen zakken met bedrukking van letters en/of logo
* Bewerkte zakken: de geleegde meelzakken zijn bewerkt in naaiateliers, borduurateliers, in scholen, door oeuvres, thuiswerksters, syndicaten, kunstenaars en hun verenigingen:
- Tot kleding
- Tot kussenhoezen, tafelkleden, wandkleden, theemutsen, tasjes, schorten, etc. met versierende textieltechnieken zoals borduren, naaldwerk, (klos)kant, franje, linten
- Tot schilderingen/schilderijen.
Belgische borduursters en kunstenaars ervoeren de bedrukking op de zakken als patronen, die ze konden gebruiken en bewerken. Toevoegingen in het borduurwerk kwamen uit modellenboeken en van bestaande of nieuw gemaakte patronen. Het thema van de Belgische versieringen en beschilderingen was vooral patriottisch van aard, door liefde voor het vaderland gemotiveerd: nationale vlaggen, schilden, de Vlaamse leeuw, de Waalse haan, de Amerikaanse adelaar, de kleurkeuze van garens, franje en lint, etc. Ook waren graanhalmen en ‘dank u’ teksten populaire decoraties. Jaartallen getuigen van de hunkering naar het voorbij zijn van de oorlog.
War Heritage Institute, Brussel
Onlangs heb ik in Brussel het War Heritage Institute (WHI) bezocht, de locatie van Het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis in het Jubelpark. Het WHI beschikt over een uitgebreide en zeer diverse collectie meelzakken van WOI, zowel onbewerkte als bewerkte. De collectie inspireerde me tot het schrijven van dit blog.
‘ROSABEL’
In de collectie zijn exemplaren aanwezig van twee onbewerkte en een bewerkte, versierde, meelzak afkomstig uit dezelfde maalderij Millbourne Mills in Pennsylvania, voorzien van eenzelfde merknaam met logo ‘ROSABEL’.
Op de bewerkte meelzak is zorgvuldig het logo geborduurd. Het beeld is van een jonge vrouw, in haar rechterarm houdt ze een schoof aren vast, aan haar linkerarm hangt een mand met twee broden. Een brede rand geklost kant van waaiers en hartjes is rondom aangezet.
De bloemzak is een schenking geweest aan het WHI door R. Hendrickx op 13 juli 1982, volgens notitie op de achterzijde.
Millbourne Mills Company
Op zoek naar de herkomst van de meelzakken van de maalderij ‘Millbourne Mills’ in de plaats Millbourne in de staat Pennsylvania heb ik op de ‘Delaware County Pa. History Website’ historische informatie gevonden over de maalderij en het merk Rosabel.
Het is de bedrijfsbrochure uit 1888 en bevat 24 pagina’s, inclusief voorblad. De titel luidt:
‘Millbourne Mills Company: Its Antecedents and Present Operations, and its exhibits in the Civic and Industrial Processional Display at Philadelphia, September 15th, 1887, in commemoration of the Centennial Anniversary of the Adoption of the Constitution of the United States. 1888.’
Na het schutblad is er een grote, uitvouwbare, foto van de maalderij.
De brochure beschrijft de ontwikkeling van het bedrijf van 1787 tot 1887, de ligging aan Cob’s Creek, de rivier die voor waterkracht zorgde, het ras sterke paarden dat het graan aanvoerde, vervolgens het meel afvoerde, tot 300 barrels per dag, richting Philadelphia. En vandaar per trein verder.
De eigenaren waren John Sellers jr (4egeneratie in de Sellers familie) en Nathan Sellers.
De brochure spreekt van een revolutie in hun bedrijfsvoering in die tijd.
Tussen 1887 en 1914 zal dit zijn voortgezet. In ieder geval is het spoor doorgetrokken tot Millbourne. Begin 1900 waren de broers Fred en George Shane en W.J. Wilson eigenaar van Millbourne Mills. In 1927 is de maalderij in Millbourne gesloten.
In 1888 voerde Millbourne Mills Co. drie merken: het A-merk ‘Millbourne’, het B-merk ‘Rosabel’ en het C-merk ‘Semper Idem’.
Over Rosabel zegt de brochure:
‘It is eminently a highly satisfactory family flour’.
(‘Het is bij uitstek een zeer bevredigend meel voor het hele gezin).
Het beeldmerk Rosabel in 1888 is de voorloper van het merk, zoals op de bloemzakken gedrukt, een jongedame, zij staat in de deuropening met een mand vol broden in de hand, de schoof graanhalmen staan links naast de deur.
Nieuwe verpakkingen komen ook aan de orde:
Oorspronkelijk ging het meel in houten vaten met een inhoud van 1 barrel, is gelijk aan 196 Lbs. Lbs staat voor ‘pound’ en 1 pound is gelijk aan iets minder dan onze pond, namelijk 0,45 kg. Met de komst van stevig textiel en papier door de industrialisatie waren er katoenen en papieren zakken beschikbaar met inhoud van 1/8 barrel (24,5 Lbs) en 1/16 barrel (12,25 Lbs).
Op de twee onbewerkte meelzakken in WHI staat een inhoudsmaat van 12 resp. 24 Lbs, op de bewerkte meelzak een inhoudsmaat van 12 Lbs.
Details Meelzakken ‘ROSABEL’
Op de details van meelzakken ‘Rosabel’ in het WHI is goed te zien hoe de bedrukking van de zak voor de borduurster het borduurpatroon is geweest. De bedrukking is nauwkeurig gevolgd.
De kleur van de garens is door de borduurster gekozen, op basis van de garens die zij beschikbaar had, maar vooral ook om patriottische elementen aan te brengen.
Zij borduurde met de kleuren zwart, geel en rood de ronde boog als Belgische omranding en met de kleuren rood, wit en blauw het portret en de naam Rosabel als hommage aan Amerika.
De jaartallen 1914-1915 zijn geborduurd met een rode draad, rood garen was populair, ruim voorradig en bovendien een signaalkleur met uitstraling van de wens dat de bezetting en de oorlog spoedig zouden eindigen.
Rood garen was ook geliefd voor het gebruik om kleding en ander textiel te voorzien van een naammerk. Een gebruik dat is gebleven. Ook tegenwoordig zijn geweven naamlabels voornamelijk in rode letters en cijfers op een witte ondergrond uitgevoerd.
Aankomst in België
Met welk transport en wanneer de zakken met bloem ‘Rosabel’ in België zullen zijn aangekomen is niet met zekerheid te zeggen.
Wel is mijn vermoeden dat het zal zijn geweest met het schip ‘Industry’, dat op Nieuwjaarsdag 1915 is vertrokken uit Philadelphia met 5362 ton tarwe(meel) en hulpgoederen aan boord voor een waarde van $ 336.500 geschonken door de staat Pennsylvania, waar Millbourne Mills gevestigd was, en de Rockefeller Foundation.[1]
Meer bloemzakken ‘Rosabel’ in België
Door mijn onderzoek heb ik ook andere bloemzakken Rosabel in België gevonden.
De bewerkte zak op naaststaande foto is te zien in Bezoekerscentrum Hippo.War in Waregem en maakt onderdeel uit van een particuliere collectie in België. De zak is bijzonder professioneel geborduurd, het volledige beeldmerk is bedekt met gekleurd garen in glanzende tinten. In vergelijking met de meelzak in het WHI zijn de toevoegingen van de borduurster de woorden ‘Relief for Belgium’, de jaartallen 1914 1915 en de zilveren sterren.
Een geborduurde meelzak Rosabel, afgezet met blauw en rood-wit band, voorzien van het jaartal 1916, is onderdeel van een thee/dienblad.
Een onbewerkte meelzak Rosabel is opgenomen op onderstaande collage foto afkomstig van het In Flanders Fields Museum in Ieper. ‘Rosabel’ verschuilt zich ietwat in het midden van de meelzakken-collage.
Meer meelzakken ‘Rosabel’ in de Verenigde Staten
In de VS bewaart de Hoover Institution Archives in Palo Alto, Ca., diverse exemplaren bewerkte meelzakken Rosabel. Een is een geborduurd kussentje van 25 cm doorsnee; een ander is geborduurd in Roeselare, prov. West-Vlaanderen, met de tekst: ‘I come back from Roulers (Belgium) with Many Thanks’.
De Herbert Hoover Presidential Library-Museum in West-Branch, Iowa, heeft 10 geborduurde meelzakken ‘Rosabel’ in de collectie.
Conclusie
- Anno 2019 bevatten de collecties van musea, instellingen en particulieren wereldwijd zowel onbewerkte als bewerkte meelzakken.
- De onbewerkte meelzakken vertellen via de bedrukking van teksten en logo’s het verhaal van de meelfabrieken en de gulle gevers in de VS en Canada en dat de meelzakken in België geraakten en bewaard zijn.
- De bewerkte zakken vertellen dit verhaal ook en geven daarenboven het Belgische verhaal over de bezetting in WOI, de hoop en wanhoop van de Belgische bevolking, vooral meisjes, vrouwen en kunstenaars, zoals zij nijver, handvaardig en ook artistiek toevoegingen maakten aan de meelzakken in hun uitdrukking van behoefte aan werk, patriottisme en erkentelijkheid voor de ontvangen hulp.
Mijn uitgangspunt voor onderzoek is de ‘Versierde Meelzakken in WOI’, dat zijn de bewerkte meelzakken. De onbewerkte meelzakken maken evenzeer deel uit van mijn studie, omdat zij het verhaal van de bewerkte meelzakken dragen, aanvullen en accentueren. Immers, iedere bewerkte meelzak is in België aangekomen als onbewerkte meelzak.
De collectie onbewerkte en bewerkte meelzakken van het War Heritage Institute met de drie meelzakken ‘Rosabel’ is zeer divers en vormt een waardevolle verzameling ‘(Versierde) Meelzakken in WOI’ voor studie en interpretatie.
Voetnoot:
[1]Schema overgenomen uit: ‘Relief Work for the Victims of the War in Belgium Report on donations received and shipments made to Belgium since the Work was started up to February 5th, 1915 by H. Prud’homme, Honorary Treasurer. Montreal, February 5th, 1915.’