Blog

Versierde meelzakken zijn kleurrijke doeken, maar ook zakken vol ongemak en tegenstrijdigheden. De zakken meel zijn deels donaties, deels aangekocht in de Verenigde Staten en Canada en naar bezet België verzonden. Het Belgische hergebruik van zakken uit beide landen mondde uit in een gigantisch opgeblazen ‘Hulde aan Amerika’. Waarom zijn ook de Canadese zakken bedolven onder Amerikaanse symbolen? Vanwaar de overdrijving van de hulde?

VS en Canada
Vijfenzeventig procent van de versierde meelzakken die ik tijdens mijn onderzoek heb teruggevonden zijn meelzakken met origine Verenigde Staten. Tien procent is onbekend.

Vijftien procent komt uit Canada. Voorbeelden zijn te zien op de illustraties in dit blog: ‘Flour. Canada’s Gift’; ‘Castle’; Lake of the Woods Milling Co., Keewatin; The Dowd Milling Co., Pakenham, Ontario; ‘To the Belgians Flour from the City of St. Catharines And Vicinity, Ontario, Canada’; enzovoort: zie de tabel.

In België: Amerikaansche bloemzakken/sacs américains
Toch zijn àlle meelzakken in de volksmond ’Amerikaansche bloemzakken’ en ‘sacs américains’, ongeacht de afkomst uit de Verenigde Staten of Canada. Ze zijn geborduurd en beschilderd met Amerikaanse symbolen, de vlag, het wapenschild en het portret van de Amerikaanse gevolmachtigd minister in Brussel, Brand Whitlock. De teksten roepen hulde aan Amerika:
– Merci à l’Amérique
– Merci aux Etats-Unis!
– Vive l’Amérique
– A la noble Amérique si bienfaisante, la Belgique reconnaissante. Amour à notre Reine. Mère de nos soldats. Gloire à notre Roi. Chef de nos héros.

Soms toont een meelzak hulde aan Canada en Canadese symboliek:
‘Thanks to Canada’.

Verscholen identiteit van Canadese meelzakken
Toen ik onderzoek deed naar de meelzakken, verwachtte ik dat de zakken afkomstig uit Canada in België versierd zouden zijn met Canadese symbolen. Maar dat is niet zo. Was mijn aanname onjuist? Waarom zou de Canadese identiteit van de zakken verscholen gaan onder Amerikaanse symbolen? Een zestal beweegredenen komt bij me op.

1. Waren de Belgische (jonge) handwerksters en kunstenaars onbekend met het onderscheid tussen de landen VS en Canada?
Dit is onwaarschijnlijk want zij behoorden tot het welstellende deel van de bevolking en waren goed opgeleid. Bovendien wisten zij dat Canadese militairen aan de zijde van de geallieerden meevochten.

2. Of, een practische overweging: de Belgische komiteiten hielden liever zelf de echte, originele, Amerikaanse meelzakken en stelden de Canadese meelzakken ter beschikking om te transformeren tot oorlogssouvenirs met bestemming Amerika?!

3. Zou de invoer van Canadese levensmiddelen vraagtekens hebben opgeroepen bij de Duitse bezetter? Canada was toegetreden tot de oorlog in navolging van het moederland Groot-Brittannië; de Verenigde Staten waren neutraal en zouden pas in april 1917 toetreden tot de oorlog.

4. Zou het de invloed zijn geweest van Amerikaanse journalisten en oorlogsfotografen? Zij konden zich vrij in bezet België bewegen. Hun Canadese, Britse en Franse collega’s waren vertrokken. De Amerikaanse kranten, die uitgebreide hulpacties voor België hadden gehouden, hebben via hun journalisten in België gevraagd om bewijs van ontvangst en overtuigende, zichtbare uitingen van dank. Hebben de Canadese weldoeners niet gevraagd om Belgische dank?

5. Of benadrukt het dat voor burgers in bezet België de hulde aan Amerika allesomvattende propaganda was, waarmee zij hun vaderlandslievende plicht vervulden en zich in patriottisme konden uitdrukken?
Was het de tegenhanger van de buitenlandse propaganda met ‘Poor Little Belgium’, ‘un pays entièrement détruit, plongé dans la misère’? In het begin van de oorlog leverden deze overdreven berichten de sympathie op van het publiek voor de goede Belgische zaak.*)

6. Heeft de dubbelzinnige houding van de Britten een rol gespeeld? België was door de oorlog in drieën gedeeld: het leger aan het front, de vluchtelingen buiten het land en bezet België. Groot-Brittannië had zich militair -aan het front- opgeworpen als beschermer van de natie België, Belgische vluchtelingen heette het welkom, maar de bevolking van bezet België liet het in de steek. De machtige Britse natie hield door een volledige handelsblokkade en zeemijnen voor alle Belgische havens, de broodnodige toegang van levensmiddelen tegen. Zou de Canadese identiteit verscholen zijn gegaan achter de antipathie voor Groot-Brittannië?

Hoe dan ook: de sympathie van de burgers in bezet België ging naar de natie waarvan ze verwachtten dat deze redding zou brengen: ‘Amerika’.**)

‘Amerika zou ons redden’
België was in augustus 1914 bezet door Duitsland, de grenzen waren gesloten, de handelsblokkade van Groot-Brittannië maakte import van broodgraan onmogelijk. Diplomatiek overleg met neutrale landen opende de grenzen voor levensmiddelenbevoorrading.

‘Mais non, le pays ne pouvait pas mourir, ne voulait pas mourir. (…)
 l’Amérique avait donné l’espoir qu’elle nous sauverait…’[1]
(‘Maar nee, het land kon niet sterven en wilde niet sterven. (…)
Amerika gaf ons hoop dat het ons zou redden…’)

Vrachten Amerikaans en Canadees broodmeel arriveerden via de haven van Rotterdam in België tussen november 1914 en mei 1915. Om de bevoorrading te vrijwaren van beslaglegging door de Duitse bezetter werden de levensmiddelen in België opgeslagen onder bescherming van de neutrale, Amerikaanse vlag en Amerikaanse burgers werden in bezet België gestationeerd om toezicht te houden.

De voorraden broodmeel werden successievelijk afgeleverd bij Belgische bakkerijen, zij leegden de zakken meel en bakten brood.
De geleegde, fraai bedrukte ‘Amerikaanse’ zakken trokken de aandacht van het publiek. De overtuiging was dat de afzenders van de zakken -de weldoeners in ‘Amerika’ – de overleving van het Belgische volk hadden gewaarborgd.

Achtergrond van de levensmiddeleninvoer
In oktober 1914 was het Belgische Comité National de Secours et d’Alimentation (CNSA) in Londen terecht gekomen om de invoer van levensmiddelen mogelijk te maken. Hun samenwerkingspartner werd het internationale, particuliere inkoopbureau, de Commission for Relief in Belgium (CRB), gevestigd in Londen, Groot-Brittannië, maar bemensd door in Europa gevestigde ‘neutrale’ Amerikanen.[1A]

Volgens hooggestemde Belgische verwachtingen zou de CRB een dubbele taak vervullen:
(…) c’est lui qui provoquera l’esprit de solidarité et la générosité mondiale et amassera les trésors qu’on lui enverra; c’est lui qui dirigera vers la Belgique les dons en nature qu’il aura reçus et les vivres qu’il aura achetés pour elle.[2]

1. ‘(…) de Commissie zal de geest van solidariteit en wereldwijde vrijgevigheid opwekken en de schatten vergaren die naar haar zullen worden toegestuurd;
2. de Commissie zal de giften in natura die zij heeft ontvangen en het voedsel dat zij daarvoor zal kopen, naar België overmaken.’

‘Reconnaissance pour les Etats-Unis
Les délégués américains et espagnols de Londres et Bruxelles ont réussi de faire importer en Belgique, malgré la guerre des grains et autres produits alimentaires. Nous leur en sommes très reconnaissants et dans ce conflit européen, la diplomatie n’a executé de plus bel et plus noble ouvrage.’[3]

De wereld kwam België te hulp
De wereld kwàm te hulp, waardoor bezet België van de CRB nóg een nuttige taak verwachtte.
‘La Commission for Relief in Belgium avait encore, en Belgique, une autre charge dont les effets étaient utiles au pays.
Lorsqu’on nous fait une faveur, lorsqu’on nous accorde une grâce, ou que nous jouissons d’un bienfait, n’est-il pas d’une âme bien née de montrer à celui qui nous a assistés que nous sommes dignes des égards qu’il a manifestés pour nous? Comment le lui prouver autrement qu’en l’associant jusqu’aux plus petits faits de notre existence.
Le monde nous secourait, il fallait qu’il sut ce que nous faisions de ses secours et la Commission for Relief devait être là pour le dire.[4]

(‘De CRB verrichtte nog een andere nuttige taak voor België.
Op het moment dat iemand je een gunst, een voorrecht of een weldaad verleend, is het gepast dat je als welopgevoed persoon aan degene die de ondersteuning heeft gegeven, laat weten dat je de aandacht die je geschonken krijgt, ook daadwerkelijk verdient.
Op welke manier kan je de weldoener beter tonen dat je het waard bent, dan door hem te verbinden met de kleinste gebeurtenissen van je bestaan? De wereld kwam ons te hulp, daarom moesten de mensen in de wereld weten wat wij met haar hulpverlening deden en de Commission for Relief moest er zijn om dat aan hen te vertellen.’)

Hergebruik van de meelzakken – propaganda
Het hergebruiken, transformeren en versieren van de meelzakken bood de makers -de schoolmeisjes, jonge vrouwen en kunstenaars- de gelegenheid om de weldoeners te verbinden ‘met de kleinste gebeurtenissen in hun bestaan’ en de wereld te laten weten wat de Belgische bevolking met de hulp had gedaan. Ten tweede male werden de meelzakken voor liefdadigheid ingezet.
In georganiseerd verband wisten de makers hun sterk levend patriottisme om te zetten in heroïsche beelden en symboliek. Het stelde hen in staat om zowel hun liefdadige plicht te vervullen als vaderlandse propaganda te bedrijven.[4A] De censuur van de Duitse bezetter en de blokkerende houding van de Britse zeenatie leidde tot de innige verbinding van Belgisch patriottisme met Amerikaanse symboliek. Een enkel individueel geval met Canadese symboliek vormde de uitzondering op de regel.

De hulde aan Amerika gigantisch opgeblazen
De ‘Hulde aan Amerika’ op de meelzakken werd in februari, maart 1915 aldus gigantisch opgeblazen.**) De zakken zouden immers allemaal naar Amerika worden teruggezonden om te worden verkocht ten behoeve van nieuwe voedselleveranties.

‘Amerikaansche bloemzakjes.
Overal in België wordt thans door dames en schilders hard gewerkt om honderden en nog eens honderden leege bloemzakjes van het American Relief Fund door handwerk of schilderwerk te versieren. (…) Dit alles wordt gereed gemaakt, (…) om naar Amerika te worden gezonden als een hulde van de Belgen voor den door Amerika verleender steun, en het belooft een waardige hulde te worden, want er zal werk van eerste meesters bij zijn.’[5]

‘Terwijl ons uit het miljardenland allerlei benodigdheden toekomen om de in druk en nood verkeerende Belgische bevolking te helpen, heeft ons vrouwelijk element met zoveel fijnen tact als edelmoedig gevoel een middel gezocht en gevonden om de Amerikanen een blijk te geven van innige dankbaarheid.’[6]

‘Wij zijn nog altijd goed voorzien van eetwaren: Amerika zorgt voor alles. Leve Amerika! We krijgen meel en dons alle weken (…) Wij nu om onze dankbaarheid aan onze weldoeners te betoonen, borduren ledige meelzakjes met driekleurige teekeningen en als opschrift: «Het dankbaar Opwijck aan de Vereenigde Staten», en andere. (…) Zoo werkt men in alle dorpen en ’t schijnt dat ons werk dollars verkocht wordt aan de milliardairen die gedenkenissen willen van het diep geteisterde België. De opbrengst is voor ons.’[7]

De paradox van de dankbaarheid – zuinige donaties uit Amerika
De versierde meelzakken dragen de weerklank van oorlog. Ze zijn trench art gemaakt in bezet België. Het zijn: ‘items gemaakt door burgers, rechtstreeks uit materiaal dat in tijd en plaats wordt geassocieerd met de gevolgen van gewapend conflict’. De zakken schuren en verpakken tegenstrijdigheden.

De paradox van de dankbaarheid, de ‘Hulde aan Amerika’ op de zakken, was, dat de belofte om deze terug te sturen zodat ze een grote opbrengst voor nieuwe voedselleveranties zouden opleveren, niet werd waargemaakt.
– Het voornemen om de versierde meelzakken naar de VS te verschepen, – vol enthousiasme aangekondigd – heeft pas ná de Wapenstilstand plaats gevonden, met uitzondering van een zending die in 1915 voor propagandadoeleinden naar New York was gestuurd.[8] De zakken hebben een miniem bedrag aan dollars opgebracht voor het steunwerk.
– De bevolking van de Verenigde Staten heeft slechts enkele procenten van de levensmiddeleninvoer gedoneerd.[9] De Canadese bevolking heeft gemiddeld per hoofd van de bevolking méér bijgedragen.[9A]

‘Sadly far from true’
De Amerikaanse CRB-vertegenwoordigers hebben keer op keer expliciet aan de wereld verteld dat de Amerikaanse bijdragen zuinig waren.

Laurence Wellington – provincie Luxemburg:
‘Mr. Wellington (…) brought with him many interesting souvenirs of his work in Belgium, including several American flour sacks artistically painted by women and children in that province.
“Americans are the real people in Belgium”, said Mr. Wellington. “They do not seem to be able to sufficiently show their gratitude for what the American people, through the Commission, have done for them. The commonest expression to be heard anywhere by the Americans in Belgium is:- “Sauf par vous, nous serons morts de faim”;- “But for you we would have starved to death”.’[10]

Samuel Seward jr.-Provincie Limburg:
To the Belgians the relief that has come to them is a very simple thing – the practical expression of your providential, generous sympathy. And their response is as simple and direct. What matter that the complex significance of the Commission escapes them – its wide international scope, its unique diplomatic problems, its efficient engineering methods of administration?
(…) for the average notary in his village, the peasant on his farm, or the nun in her convent, the one great fact is enough, – that actual hunger threatened them- when a great, friendly nation stepped in, in time, to save. (…)
One of my occupations at times of leisure was to say “Thank you” for some of the presents that came pouring into the office- not personal presents, but expressions of gratitude to you in America and elsewhere, friends whom those in Belgium had never seen. The favorite form was to take a flour sack, preferably one that had been specially stamped as gift flour from a certain town or mill, and to ornament it variously, with embroidery, drawn work, painting, in symbols of friendly “reconnaissance.” Sofa pillows were made in this way, table covers, workbags, tea-cosies, little dresses, even, and quaintly shaped caps.’[10A]

Edward Eyre Hunt, provincie Antwerpen:
‘There was something almost ritualistic in the reiteration of their gratitude.’[11]

Charlotte Kellogg, née Hoffman:
‘Mrs. Kellogg said that there is great gratitude in Belgium towards the United States. “The mass of people in Belgium believe that we are doing everything, even though this is sadly far from true,” she said. “In money the United States has taken care of Belgium about one month of the two and one quarter years of the war.”[12]

Frederic Chatfield, Provincie Luik:
‘The country is given credit far beyond its merits. ‘I felt a sense of shame. It seemed as if I were receiving this extraordinary tribute of which I was not worthy. (…) The Belgians give America all the credit for the relief that is saving their lives. The work is carried on by Americans, our stores are known as American stores, $150.000.000 worth of foodstuffs have been purchased in the US and bear the American label.
France and England notwithstanding the heavy expenses of the war are providing the CRB with $10.000.000 a month, more than the US has contributed in nearly two years and a half. Knowing this it is no wonder I felt that I was the unworthy recipient of a great honor.
(…) he presented me with a large bouquet of roses, and this is what he said as he pressed the flowers into my hand: “If we had known that one day these roses would come into the hands of an American, we would have cultivated them with greater care.”
That was the sentiment. It was not for Fred Chatfield that the good wishes, the admiration, the eternal gratitude of this people was expressed, but for an American, typifying the regard of the Belgians for America and all Americans.’[13]

Voedseltekorten en hongersnood
De propaganda over de levensmiddelenbevoorrading van bezet België is steeds zo sterk geweest dat tot op de dag van vandaag de werkelijkheid maar moeilijk doordringt. De bewaarde huldeblijken op de ‘Amerikaansche bloemzakken/sacs américains’ dragen bij aan de blijvende mythevorming.

‘The idea that (American) philantropy spared Belgian children from going hungry is blatantly untrue.’ (Nel de Mûelenaere, 2021). [14a]

In totaliteit bezien faalde de hulpverlening voor bezet België in voedselhulp, lokale voedselproductie en distributie. De invoer van voedingsmiddelen heeft maximaal 25% van de noden gedekt; in 1915 hielp het de prijzen te beheersen; de jaren 1916-1918 waren er grote tekorten en heeft er hongersnood geheerst.[14b]

Is Canada bedankt?
In september 1914 hadden in Canada verblijvende Belgen in Ottawa en Montreal het initiatief genomen om hulpgoederen voor België in te zamelen via het Œuvre de Secours pour les Victimes de la Guerre en Belgique.[15] De Canadese bevolking, reeds bij de oorlog betrokken, reageerde enthousiast en bracht vele hulpgoederen en geld samen. De Canadese schepen met hulpgoederen kwamen als een van de eerste in Rotterdam aan.

Zodoende schreef Emile Francqui, directeur van de CNSA, op 15 december 1914 in Brussel een bedankbrief aan de penningmeester van de Œuvre de Secours pour les Victimes de la Guerre en Belgique, H. Prud’homme in Montreal.
Hij adresseerde Prud’homme als Belg en landgenoot, hij bedankte voor de goederen die zo welkom waren in ‘uw ongelukkige land’:
‘C’est à vous que nous devons cet heureux résultat et nous ne pourrons jamais assez dire combien nous vous en sommes reconnaissants et jusqu’à quel point vous avez là servi les intérêts de votre malheureux pays.
(…) avec nos remerciements et ceux de milliers de gens que vous avez ainsi secourus (…)’[16]

Een verrassend inzicht: de Canadese identiteit van de zakken gaat wellicht verborgen onder Amerikaans symboliek, omdat de Canadese weldoeners en organisatoren van Canadese hulp voor België overzee wonende Belgen waren…

Inhoudsopgave blogs Canadese meelzakken
Eerdere blogs over de Canadese meelzakken, ‘les sacs canadiens’, zijn:
Lake of the Woods Milling Company, Keewatin, Kenora, Canada

Canadese bloemzakken met Belgische dank aan het ‘Moederland’

Eén miljoen zakken meel uit Canada voor Groot-Brittannië

Dank van Puers/Flour Canada’s Gift

Voetnoten:

*) JAUMAIN, S., Un regard original sur la Belgique en guerre. Le Devoir de Montréal (1914-1918). Dans: Michael Amara et al., Une Guerre total? La Belgique dans la Première Guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche historique. Bruxelles, 2005 p. 343-365. 5.3.  « Un pays dévasté? », p. 357

**) PROCTOR, T., U.S. Food Aid and the Expectation of Gratitude, 1914-1950, 2011. Tammy M. Proctor onderzocht hoe de validering van Amerikaanse hulp aan het buitenland afhankelijk werd van de dankbetuigingen van de hulpontvangers, het bepaalde de relatie tussen de VS en Europese landen. ‘American leaders called for assistance for war victims with the understanding and expectation that Europeans would not only understand and welcome the aid, but would also show appropriate gratitude.’ Recent is Proctor’s nieuwste boek gepubliceerd:
PROCTOR T., Saving Europe. First World War Relief and American Identity. Oxford University Press, 2025.
Het actuele Amerikaanse overheidsbeleid voor buitenlandse hulpverlening becommentarieerde Proctor in het blog: ‘The end of the “American Century”?‘, Oxford University Press’s Academic Insights for the Thinking World, 16 februari 2025.

***) Sophie de Schaepdrijver gebruikte de uitdrukking ‘gigantisch opgeblazen’  voor de zeggenschap van Amerikaans gevolmachtigd minister Brand Whitlock in België. Het idee was dat Amerikaanse bescherming bijdroeg tot het moreel in bezet België. ‘Whitlock werd een grotere macht toegeschreven dan hij in werkelijkheid bezat; zijn titel van ‘ministre protecteur’ van het voedselhulpwerk werd gigantisch opgeblazen tot beschermheerschap van heel het land tegen de hebzucht en willekeur van de bezetter.’
DE SCHAEPDRIJVER, S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, 1998, p. 114-115

[1] PICARD, E., Heures de Détresse. L’Oeuvre du Comité National de Secours et d’Alimentation et de la Commission for Relief in Belgium. Belgique 1914 – 1915. Bruxelles: CNSA, L’ Imprimerie J -E Goossens SA, 1915, p. 17

[1A] PROCTOR T., London & the Making of Herbert Hoover. Blog op website North American Conference on British Studies, 17 januari 2025

[2] Heures de Détresse, p. 20

[3] Lloyd anversois: journal maritime emanant des courtiers de navires, 25 december 1914

[4] Heures de Détresse, p. 21

[4A] DE SCHAEPDRIJVER, S., Shaping the Experience of Military Occupation: Ten Images. In: Rossi-Schrimpf, Inga, Kollwelter, Laura, 14/18 – Rupture or Continuity. Belgian Art around World War I. Leuven: Leuven University Press, 2018, pagina’s 43-58.

[5] De Vlaamsche Stem: algemeen Belgisch dagblad, 12 juni 1915

[6] De Kempenaar, 21 maart 1915

[7] Brief van Celine Geeurickx-Moens (ºDendermonde 03-04-1887 +30-04-1980) in Opwijk, 5 april 1915. Geciteerd in De Belgische Standaard, 7 mei 1915.
Celine schreef de brief aan haar echtgenoot Karel Lodewijk Geeurinckx (ºOpwijk, 13-04-1883 +Opwijk 14-08-1952), zij waren gehuwd op 22 mei 1912.

^[8] America Feeding Belgian Children, Literary Digest, 12 februari 1916.

[9] WILLIAMS, JEFFERSON and MAYFAIR, The Voluntary Aid of America. New York, London: 1918

[9A] PRINCE, B., Le Canada et la solidarité internationale à la Belgique (1914-1921). L’Œuvre de Secours pour les Victimes de la Guerre en Belgique. In: Revue Belge d’Histoire Contemporaine, LIV, 2024, 1-4.

[10] CRB Press Department, New York, 9 augustus 1915. HILA 22003 box 324 NY Office PR file 1915-1919

[10A] S.S. Seward, Jr. Delegate for Limbourg, Belgium, Juni – dec 1915. Professor Samuel Swayze Seward (1876-1932) – HILA Seward (Samuel Swayze) papers 1915-1932; collection nr. 40005

[11] HUNT, E.E., War Bread. A Personal Narrative of the War and Relief in Belgium. New York: Henry Holt & Company 1916

[12] The San Francisco Examiner, 21 januari 1917

[13] Cincinnati, 21 maart 1917. HILA, Frederick H. Chatfield papers 53008 Box 2

[14a] DE MÛELENAERE, N., Still Poor, Still Little, Still Hungry? The Diet and Health of Belgian Children after World War I. In J. Nordstrom (Ed), The Provisions of War: Expanding the Boundaries of Food and Conflict, 1840-1990 (pp.207-217) Article 12 (Food and Foodways). The University of Arkansas Press, 2021

[14b] SCHOLLIERS, P., Oorlog en voeding: de invloed van de Eerste Wereldoorlog op het Belgische voedingspatroon, 1890-1940. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 11^de jg., nr. 1, februari 1985;
NATH, GISELLE, Brood willen we hebben! Honger, sociale politiek en protest tijdens de Eerste Wereldoorlog in België. Antwerpen: Manteau, 2013

[15] PRUD’HOMME, H., Relief Work for the Victims of the War in Belgium. Report on donations received and shipments made to Belgium since the Work was started up to February 5th, 1915. Montréal, February 5th, 1915

[16] Brief van E. Francqui aan H. Prud’homme, Montreal, 15 december 1915. Doorslag brief in het Rijksarchief België, Brussel.

Een post op Facebook werd me toegestuurd door een van de Kunstvrienden, Onderzoekers en verzamelaars van Belgische kunst 1830-1950. Het bericht had foto’s van een beschilderde meelzak met de vraag wat deze waard zou kunnen zijn en dat extra bijbehorende info ook altijd welkom zou zijn.

Met behulp van de Kunstvrienden heb ik in korte tijd zoveel interessante achtergrondinformatie gevonden, dat het uitnodigde tot dit blog.

Meelzak ‘Gift from Ontario (Canada) to the Motherland’
De katoenen zak, met originele bedrukking ‘Gift from Ontario (Canada) to the Motherland -O-‘, van 98 LBS (45 kg) meel uit Canada arriveerde in Antwerpen tussen november 1914 en januari 1915 als onderdeel van de eerste leveranties voedselbevoorrading in bezet België door de Commission for Relief in Belgium (CRB).
De CRB had tonnen meel kunnen overnemen van de Britse overheid. In augustus 1914 had Canada een miljoen zakken meel, aangevuld met een kwart miljoen zakken meel van de provincie Ontario, geschonken aan het moederland Groot Brittannië. Zij bleek dit meel niet direct nodig te hebben, waardoor de CRB 440.000 zakken meel heeft kunnen overkopen.
Het verklaart waarom de verrassende tekst ‘Gift from Ontario (Canada) to the Motherland’ op in België versierde meelzakken is terecht gekomen. Lees: Canadese bloemzakken met Belgische dank aan het ‘Moederland’

Amerikaansche bloemzakken
Geleegde zakken, zogenaamde ‘Amerikaansche bloemzakken’ of ‘sacs américains’ waren tijdens de Groote Oorlog gewild als souvenirs. Deze benaming impliceerde alle Noord-Amerikaanse meelzakken, ongeacht of deze afkomstig waren uit Canada of de Verenigde Staten.
Liefdadigheidsinitiatieven voor oorlogswezen vroegen in 1915 en 1916 aan de scholen voor meisjes lege zakken te versieren met handwerken en beschilderingen. Op verkooptentoonstellingen en via tombola’s zijn de versierde meelzakken vervolgens verkocht. Amerikaanse CRB-medewerkers namen ook souvenirs mee terug naar de Verenigde Staten.

‘Antwerpsch Komiteit voor Hulp’
In juli 1915 deed het Beschermings Komiteit ‘Antwerpsch Komiteit voor Hulp’ een beroep op Damen en Juffrouwen, die vanwege de oorlog niet op vakantie konden, mee te helpen aan een liefdadig werk: ‘het benuttigen van den Amerikaansche Bloemzak, alzoo meteen gedenkenis en kunstvoorwerp wordend’, waarbij ‘de bijzonderste Antwerpsche Kunstenaars en namelijk de HH. Bestuurder en de bijzonderste Leeraars van ons Koninklijk Academie van Schoone Kunsten, ons met de meest bereidwilligheid hunne medewerking in de leiding der werking beloofden’.
Begin 1916 was er een grote zakkenverkooptentoonstelling in Antwerpen. Lees: Het ‘Ouvroir’ van Antwerpen (2)

Olga Kums

Olga Kums (°Zandvliet 14-01-1896 +Monaco 04-03-1970) werd wees op tweejarige leeftijd en is opgevoed door haar grootouders De Geyter. Zij is op 21 oktober 1917 getrouwd met Paul Jan Van Stappen (°15-05-1889 +16-08-1984). Zij woonde ten tijde van haar huwelijk Avenue Quinten Matseyslei 33, Antwerpen. In Antwerpen is een appartementsgebouw ‘Résidence Ermitage’ in naoorlogs modernisme, opgetrokken in opdracht van Paul Van Stappen en de dames Olga Kums en O. Lonnoy-Van Stappen, naar een ontwerp door de architect Marc Segers uit 1948, het is een Vlaams erfgoedobject.

Olga was zelf geen (gekende) kunstenaar, maar kwam uit een zeer welstellend milieu, precies de doelgroep die zorgde voor de versiering van de meelzakken, zoals opgeroepen door het Antwerpsch Komiteit voor Hulp.
Olga was geboren in 1896 en was dus 20 jaar in 1916.

Amerikaanse Indiaan

Haar schildering is een afbeelding van een Amerikaanse Indiaan met hoofdtooi. Nageschilderd, namelijk naar een bestaande postkaart met beeltenis van Chief Eagle Feather, geschilderd door L. Peterson: ‘Crafted with an eye for detail, the Peterson Artwork Postcard features a striking representation of an Indian Chief, adorned with an eagle feather and embodying the spirit of Native American culture. A standard-sized gem from the era of 1907-1915‘.

De houder van de veren is zowel op de postkaart als op de meelzak geschilderd in de kleuren rood, geel, zwart. Voor Olga Kums betekende dit een patriottisch motief, want de kleuren van de Belgische vlag. Zo symboliseerde de Amerikaanse Indiaan voor haar de drang van de Belgische bevolking naar autonomie en vrijheid in het door Duitsland bezette land. Lees ook: Nieuwe afgoderij in Brussel – het succes van de geborduurde zak

De familie van Olga Kums
Olga’s grootvader van vader’s kant was Eduard Kums, kunstverzamelaar, oprichter van Musée Kums op de Paardenmarkt in Antwerpen. Armand Kums, Olga’s vader, zette dit voort. Familiestrubbelingen na de dood van beide mannen leidden in 1898 tot veiling van de complete kunstverzameling met kostbare Vlaamse en Hollandse meesters. Het overlijden van Olga’s moeder in februari 1898 zou wel eens te maken kunnen hebben gehad met de strubbelingen.

Zandvliet
Olga’s grootvader van moeder’s kant was Julius De Geyter, Vlaams journalist en schrijver. Hij droeg het volgende gedicht aan haar op.

‘Olga Kums

Zandvliet.
Den poldertelegraaf, lief kindje, hebt gij dus
Blij ingehuldigd met een kus?
Ho! weze dat een teeken
Van ’t goede dat een kleine daad,
Het trillen van een draad,
Zal brengen in uw stille streken.’

In: Werken. Deel 5. Onuitgegeven en verspreide gedichten; Mijne levenswarande; Bloemen op een graf I van Julius de Geyter uit 1908.

De waarde van Olga Kums’ bloemzak
En dan de vraag over de waarde van Olga Kums’ beschilderde bloemzak.
Een van de reacties in de Facebook groep over de materiële waarde in geld uitgedrukt was: ‘Als deze origineel is 3 à 400 euro voor de echte kenner.’

De verkoopprijzen in 1916 -in hedendaags geld uitgedrukt- waren naar schatting 25 euro voor een originele, onbewerkte zak en tussen de 125 en 300 euro waren voor een versierde meelzak met schilderingen, borduursels, kant en naaiwerk.
Er blijkt dus weinig prijsontwikkeling te zijn geweest tussen toen en nu.
Maar de geschiedenis van de zak is niet in geld uit te drukken.

Kunstvoorwerp en gedenkenis
Wat is dan de eigenlijke waarde van de meelzak? De echte waarde zit in ‘de emotie van de meelzak’.
De meelzakken zijn versierd ten tijde van oorlog en bezetting. Dat maakt de zakken ongemakkelijk, ze zijn gevuld met spanning. Als souvenirs zijn ze ontstaan door gewapend conflict, handelsblokkades, voedseltekorten en honger. Met de daaruit volgende gevoelens van verlies en rouw.
Olga Krum’s bloemzak, het kleurrijk beschilderde textiel, is kunstvoorwerp én gedenkenis.

Versierde meelzakken van WO I zijn zakken vol herinneringen. Iedere zak koestert een kostbaar en kwetsbaar verhaal.

Meer blogs over versierde meelzakken van WO I in Antwerpen
– Het ‘Ouvroir’ van Antwerpen (1) – Nederlands

– Het ‘Ouvroir’ van Antwerpen (2) – Nederlands

–  ‘Haan op eikentak in ochtendgloren’: Piet Van Engelen in de Herbert Hoover Presidential Library and Museum

Dank aan:
– Kunstvrienden Karl Scheerlinck, Hubert Bovens en Freddie Snoeck
– Facebook groep ‘Stukken van Mensen – Patrick’

In Leuven en omgeving, zwaargehavend door de verwoestingen van het Duitse leger in de eerste weken van de Groote Oorlog, zijn duizend meelzakken geborduurd voor een zeer mooie liefdadigheidstentoonstelling ten bate van het Werk van den Kapmantel in de Paastijd 1916.

Ik vond het nieuws in dag- en weekbladen op de website ‘Het Archief – Nieuws van de Groote Oorlog’. De website geeft toegang tot de online databank van ‘Belgische pers uit de Groote Oorlog’.

Het weekblad Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven

Het weekblad Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven was een advertentieblad waarin katernen beschikbaar waren voor nieuws uit de stad.
Het blad was door het begin van de oorlog en de Duitse bezetting een aantal weken niet verschenen: tussen 15 augustus en 29 november 1914 ontbreken veertien edities, wat een ‘verplichtende opschorsing’ was geweest. De publicatie van 29 november 1914 maakte duidelijk dat het weekblad weer kon verschijnen en behoorde tot de door de Duitse bezetter gecensureerde pers.

Buiten de advertenties zouden de oorlogsberichten aangeleverd door de ‘Duitsche Krijgsoverheid’ worden opgenomen, alsmede plaatselijk nieuws, burgerlijke stand en nuttige inlichtingen. Het bestuur van het weekblad vond het annoncenblad ‘merkelijk gewijzigd, verbeterd en vermeerderd’.

Duizend ‘Amerikaansche zakken’
Aldus berichtte het Leuvense weekblad in 1916 over het initiatief duizend ‘Amerikaansche zakken’ te borduren voor de verkoop.

Het ‘Werk van den Kapmantel’ te Leuven organiseerde de grote verkooptentoonstelling die op Paaszondag 23 april opende. Het goede doel was geld inzamelen om te voorzien in ‘kapmantels’, jassen, voor schoolkinderen zonder middelen om zelf een jas te kopen.
In de winter van 1915/16 had het Werk van den Kapmantel aanzienlijke uitgaven gehad bij het verstrekken van de winterjassen. Geld was ook nodig als voorbereiding op de winter van 1916/17.

Het Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven publiceerde de volgende artikelen over de tentoonstelling en het vervolg van de verkoop van de meelzakken:
Op 9, 16 en 23 april 1916 – aankondiging van de tentoonstelling
Op 30 april 1916 – de tentoonstelling is verlengd tot donderdag 4 mei
Op 7 mei 1916 – zeer uitgebreid verslag van de opening en bezoek aan de tentoonstelling op Eerste Paasdag, 23 april
Op 22 oktober1916 – aankondiging verkoop bij La maison Delsart
Op 12 november en 17 december 1916 – aankondiging van de trekking van de Tombola (verloting)
Op 7 januari 1917 – trekking van de Tombola
Op 11 februari 1917 – de winnende loten kunnen worden afgehaald
Op 7 juli 1918 – rekening en verantwoording over de werkzaamheden.

Dagblad Het Vlaamsche Nieuws, Antwerpen

De krant ‘Het Vlaamsche Nieuws’ verscheen in nieuwe vorm met ingang van 14 januari 1915. Voor die datum was het dagblad tweetalig, Vlaams en Frans. ‘Het best ingelichte en meest verspreide Vlaamsche dagblad van België. Het eenige vrij en onafhankelijk orgaan van Vlaamsche, Vooruitstrevende Liberale denkwijze.’’, verscheen zeven dagen per week en was een door de Duitse bezetter gecensureerde krant.
Het Vlaamsche Nieuws berichtte lovend en kritisch:
Op 8 mei 1916 – in Leuven was de zeer mooie liefdadigheidstentoonstelling met ‘veel brio’ aangekondigd met zeer-hoogklinkende namen. Maar: de aanplakbrieven waren uitsluitend in het Frans gesteld. Sarcastisch merkte de krant op ‘Ook al een vorm van vaderlandslievende achting voor de Vlaamsche bevolking van Leuven.’

Het dagblad Le Quotidien, Brussel

Het dagblad Le Quotidien in Brussel werd opgericht in oorlogstijd; het verscheen met de eerste uitgave op 10 september 1914 en was een door de Duitse bezetter gecensureerd dagblad: ‘(…) het enige doel was ten dienste staan aan de inwoners van Brussel om onder de moeilijke levensomstandigheden hun bestaan zo waardig mogelijk te maken.’
In de databank Het Archief ontbreken tientallen exemplaren van de krant, maar in de navolgende uitgaven staan berichten over de tentoonstelling van versierde meelzakken, omdat deze na Pasen voor een zomermaand verhuisde van Leuven naar Brussel:

Op 24 april 1916 – benadrukking dat de leerlingen van de Ecole Professionnelle Bischoffsheim in Brussel deelnamen aan de tentoonstelling;
Op 12 juni 1916 – de verkooptentoonstelling voor het Werk van den Kapmantel in Leuven bracht een aardig bedrag op, namelijk 9.470 francs 70 centimes;
Op 8 juli 1916 – het Werk van den Kapmantel van Leuven exposeert en verkoopt een voorraad geborduurde meelzakken in de winkel van ‘Amerikaansche zakken’ in Brussel, Nieuwstraat 105;
Op 6 en 15 augustus 1916 – de verkooptentoonstelling in Brussel is voorbij, maar giften voor het Werk van den Kapmantel in Leuven zijn welkom bij Emile Pels in Brussel, boulevard Militaire 148 (NB. Dit is het adres van de directie van Le Quotidien).

Artistieke borduurwerken
Tevoren al beloofde de tentoonstelling een groot succes te worden, omdat er weken en maanden vlijtig aan het transformeren van de bloemzakken was gewerkt en de resultaten een lust voor het oog van de bezoekers zouden zijn.

‘L’ingéniosité, bon goût et l’esprit artistique des orphelines des hospices civils, des élèves des écoles communales et des écoles libres et des dames et demoiselles qui ont prêté leur bienveillant concours de l’œuvre, dans l’exécution des ouvrages féminins, sont choses connues.’[1]

(‘De vindingrijkheid, de goede smaak en de artistieke geest van de weesmeisjes in de burgerlijke weeshuizen, van de leerlingen van de gemeentelijke scholen en de vrije scholen en van de dames en jonge dames die allen hun welwillende medewerking aan onze liefdadigheid verleenden door de uitvoering van de vrouwelijke handwerken, zijn ons welbekend.)

Motivering van de versieringen
De gedachte achter de versieringen op de zakken is door de organisatoren duidelijk uitgesproken.
Op zich waren de meelzakken uit de VS en Canada in originele staat met hun kleurrijke bedrukkingen, Engelse woorden of bemoedigende teksten genoeg interessant om te verkopen en gewilde verzamelobjecten voor de bevolking in bezet België.
Waarom dan de opwerking van de katoenen zakken door versieringen met borduurwerk, kanten en beschilderingen, en/of confectioneren tot schortjes, tafelkleedjes, theemutsen, enzovoort?
De organisatoren in Leuven gaven de volgende motivering:

1) Amerikaanse beeldmerken
‘Les détails des vignettes imprimées sur la toiles des sacs par les généreux Américains, ont servi de motifs aux plus élégantes et harmonieuses combinaison de lignes et de couleur.’ [2]

(De details van de beeldmerken die de vrijgevige Amerikanen op de stof van de zakken drukten, dienden als motieven voor de meest elegante en harmonieuze combinatie van lijnen en kleuren.)

2) Originele vormen
‘(…) ce qui jettera les visiteurs dans l’émerveillement, ce sera le talent qui a été dépensé pour présenter ces travaux sous les formes les plus variées et les plus originales.[3]

((…) wat de bezoekers zal verbazen, is het talent waarmee deze werken in de meest uiteenlopende en originele vormen worden gepresenteerd.)

3) Een gedachte van dankbaarheid

‘Le comité du Caban se permet de recommander aux donateurs l’achat d’objets confectionnés avec des sacs américains, artistiquement exécutés. Ils constitueront des souvenirs précieux; une pensée de reconnaissance envers l’Amérique si généreuse, a présidé à la confection.’

(‘Het Werk van den Kapmantel wil haar donateurs van harte aanbevelen om artistiek uitgevoerde objecten te kopen, vervaardigd van ‘Amerikaanse zakken’. Ze zullen dierbare herinneringen vormen; ‘een gedachte van dankbaarheid tegenover het zo genereuze Amerika’ is het uitgangspunt geweest voor de versieringen op de zakken.’)

De teksten van dankbaarheid waren dus gericht op de Belgische bevolking. Zij dienden de herinnering te bewaren dat er meel was geschonken vanuit Noord-Amerika.
De geborduurde bloemzakken waren niet bedoeld om terug te sturen naar Amerika. Die foute veronderstelling wordt vaak gemaakt.

4) Bijdragen aan het goede doel
Het opwerken van de meelzakken bracht voor de liefdadige doelen een hogere opbrengst. Een originele zak had gemiddeld een verkoopprijs van 4 francs, versierde meelzakken brachten gemiddelde prijzen op van 15 tot 50 francs met uitschieters tot 200 francs.
‘En les acquérant, les personnes charitables feront profiter du prix de leurs achats deux œuvres, toutes deux si nécessaires: le «Secours discret» et l’ «Œuvre du Caban»’.[4]
(‘Met hun aankoop dragen de goede gevers bij aan twee zeer noodzakelijke goede doelen: de ‘Discrete Hulp’ en het ‘Werk van den Kapmantel’.)

Meisjesscholen

Elf scholen en instituten hebben bijgedragen aan het succes van de tentoonstelling, acht instellingen van Leuven, een van respectievelijk Heverlee, van Tildonk en van Brussel.

1. L’orphelinat des hospices civils (sous la direction de Mlle Mottie);
2. Les Sœurs de Marie (écoles de St-Quentin et de la rue de Beriot);
3. L’Institut des Minimes;
4. L’Institut du Sacré Cœur à Héverlé;
5. Le pensionnat des Ursulines à Thildonck;
6. L’école De Wandeleer;
7. L’Institut Paridaens;
8. Les Sœurs Rédemptoristines;
9. La Protection de la jeune fille;
10. L’école professionnelle communale des jeunes filles (direction de Mlle Vanhulst);
11. L’école professionnelle Bischoffsheim à Bruxelles.

Overigens hebben ook vele individuele personen een bijdrage geleverd, maar zij zijn niet met name genoemd, omdat hun bescheidenheid dat niet toeliet…

Mlles Breuls, Vandemarck en Florentine Franckx
Drie borduursters zijn wel met name genoemd en gecomplimenteerd met hun werk.
* Mlle Breuls (mogelijk Marie Louise Breuls, ºSint-Gillis 11-10-1896 +Péruwelz 03-01-1978, dochter van Camille Breuls), beschilderde en borduurde een meelzak – geëxposeerd in de stand van de école libre;
* Mlle Vandemarck (mogelijk Joséphine Vandemarck, °Leuven 29-12-1893 +vóór 23-01-1968; zij was kleermaakster toen ze huwde te Leuven op 23-07-1921 met François Lemaître, bediende), borduurde een meelzak met de wapenschilden van de stad, tentoongesteld in de stand van het werk voor de Wezen;
* Mlle Florentine Franckx (ºLeuven 14-12-1895 +Leuven 30-07-1977; dochter van Isabelle Dekimpe (°Merksem 21-12-1860 +Leuven 31-08-1940), huisvrouw, en Eugène Théodore Franckx, medewerker in de burgerweeshuizen, zij hebben gewoond Rue Arnould Nobel 26, Leuven) borduurde als 20-jarige een kussen, een meelzak met de wapenschilden van België, tentoongesteld in de stand van de lokale beroepsschool voor meisjes. Florentine was later onderwijzeres/lerares, ze bleef ongehuwd en had geen kinderen.

In een Belgische privé collectie bevindt zich een prachtig geborduurde bloemzak ‘Chicago Evening Post van B.A.Eckhardt Milling Co., Chicago, Illinois’, met de wapenschilden van België. De verzamelaar kocht het borduurwerk eens, reeds ingekaderd, op een rommelmarkt. Hypothetisch komt deze in aanmerking om te zijn geborduurd door Florentine Franckx.

Mlles van Brussel

De juffrouwen Van Brussel kregen complimenten voor een collectieve presentatie van smaakvolle objecten.

Een van de centrale aandachttrekkers op de tentoonstelling was een ameublement voor een boudoir gepresenteerd door de lokale beroepsschool voor meisjes.

Haesendonck
De houtbewerker Haesendonck (waarschijnlijk ‘Corneille’ Michel Haesendonck, °Mechelen 07-08-1876, die ‘sculpteur’ (beeldhouwer) van beroep was; hij was zoon van Jean François Haesendonck, +Leuven 1910, ook houtbewerker) maakte een meesterwerk in hout, zijn gesneden houten frame rond een klein scherm was een bijzondere aandachtstrekker.
De journalist van het weekblad legde nadruk op de prachtige houtbewerking, omdat de glorie van het ambacht, zoals in de 18^e eeuw in België gevierd, bezig was om uit te sterven, net zoals het kantkloswerk.

Vooraanstaande vrouwen in het organiserend comité
Vooraanstaande vrouwen vormden het organiserend comité. Voorzitster was mevrouw Céleste Boels, née Céleste Vérité Fontaine, (°Gilly 11-08-1864 +Woluwe St. Pierre 16-08-1948), haar man was de advocaat Léon Boels, hij was onder meer voorzitter van het comité van de weeshuizen in Leuven. Vice-voorzitter was Juffrouw Nève (Madeleine Nève, 1891-1989? Of haar zus Suzanne 1887-1972?). Erevoorzitters waren de vrouw van de burgemeester van Leuven, L. Colins, née Stroobants, en de vrouw van Prosper Poullet, de minister van Wetenschap en Kunsten.

Net zoals de welstellende vrouwen de organisatrices waren, zijn de borduursters van de zakken vooral welstellende meisjes en jonge dames geweest. Zij borduurden om hun minderbedeelde leeftijdgenoten van jassen te voorzien. Of deze laatsten ook mee borduurden wordt in de krantenberichten in het midden gelaten.
‘... fillettes qui ont rivalisé de travail opiniâtre et de talent pour venir en aide à leurs petits condisciples.‘ (Le Quotidien, 8 juli 1916)
(… kleine meisjes die met hard werken en talent met elkaar wedijverden om hun klasgenootjes te helpen.)

Arthur Peters – Moulins Hungaria
De voorzitter van het Werk van den Kapmantel was Arthur Peters (‘Arthur’ Auguste Armand Peters, °Sint-Truiden 15-06-1874 +Leuven 12-06-1932). Hij was echtgenoot van ‘Ernestine’ Louise Berthe Domken (°Luik 03-01-1873). Zij trouwden in Luik op 08-07-1899. De familie Peters was verbonden aan de maalderij Moulins Hungaria aan de Vaartkom in Leuven.
Peters hield de openingstoespraak op 23 april, waarvan de tekst volledig in het weekblad is gepubliceerd.
Vele hoogwaardigheidsbekleders waren aanwezig: de burgemeester Leo Colins, de schepenen De Munter, Schmit en Tielemans en de raadsleden Dr. Janssens (tevens vicevoorzitter van het Werk van den Kapmantel), professor Bruylants en Ch. Bosman.

Tot besluit
Meelzakken onderzoek blijft nieuwe vragen oproepen, want waar zijn de duizend versierde zakken uit Leuven gebleven?
– Recent zijn twee objecten op een veiling verschenen die volgens mij zijn toe te schrijven aan de tentoonstelling, lees mijn blog Art Nouveau kunstwerken voor Mariette en Louisa Van Brussel.
– Van de leerlingen van de Ecole Bischoffsheim in Brussel heb ik een aantal door de school gestempelde exemplaren in de VS gespot. Ze zijn bewaard in de Herbert Hoover Presidential Library-Museum (HHPLM) en de Hoover Institution Library and Archives (HILA).
– Een geborduurde bloemzak van 1916 uit Oud Heverlee bevindt zich in de collectie van HILA.

Zouden de Leuvense scholen geen stempels hebben gebruikt? De namen van borduursters niet vermeld op de zakken? Dan leven eventueel bewaarde borduurwerken en objecten in anonimiteit voort.
Bezitten Leuvense publieke collecties versierde bloemzakken?
Zijn de Franstalige aanplakbrieven misschien bewaard gebleven?
Mogelijk bestaan er foto’s en postkaarten van de tentoonstelling?
Biografisch onderzoek naar de personen genoemd in het weekblad artikel zal wellicht hun identiteit onthullen?

Het is een uitdaging om anno 2025 op te schrijven wat er in honderd jaar geschied is met de duizend Leuvense geborduurde zakken. De zakken zijn immers in 1916 getransformeerd om te dienen als dierbare herinneringen.

Dank aan Hubert Bovens te Wilsele voor de opzoekingen van biografische gegevens van de in dit blog genoemde personen.

Voetnoten:
[1] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 16 april 1916

[2] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 16 april 1916

[3] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 23 april 1916

[4] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 22 oktober 1916

Eind 2023 werd ik attent gemaakt op de veiling van 4 december bij Haynault Kunstveilingen in Ukkel, België.
Twee ‘Art Nouveau werken’ stonden ter veiling:
Itemnummer 223 ‘Meel/geschenk van Canada, 1917’ en
Itemnummer 224 ‘Compliments des amis des belges, 1917’.

“Of ik een bod wilde doen?”
Versierde meelzakken-kenners concludeerden direct, dit zijn fraai beschilderde en ingekaderde meelzakken van WO I. Ze bleken opgedragen aan de juffrouwen Van Brussel, Mariette en Louisa. Of ik een bod wilde doen?

Topstuk en cultureel erfgoed
Het framewerk en de beschildering waren wel zeer bijzonder, ze tilden de ‘gewone bloemzakken’ met origine Canada en Kansas, VS, naar het niveau van Art Nouveau kunst.
De persoonlijke teksten die de Juffrouwen eerden, gaven aan dat de stukken in privébezit moesten zijn geweest, ze waren voorname gedenkenissen van de Grote Oorlog.
Waarom kwamen ze dan nu openbaar ter veiling en wenste de familie deze gedenkenissen niet langer te bewaren? En dan ook ieder apart als veilingitem aangeboden, terwijl ze overduidelijk bij elkaar hoorden?
Door mijn onderzoekswerk naar de meelzakken van WO I overheerste direct maar één gedachte en wel dat deze stukken -tezamen- voor België behouden zouden moeten blijven en over zouden moeten gaan naar één publieke verzameling: dit was Belgisch cultureel erfgoed, dit zijn topstukken.

Onderzoek
Daarom, neen, een bod zou ik niet doen. Mijn kracht en toegevoegde waarde waren om de achtergrondinformatie van de twee versierde meelzakken bijeen te brengen en te combineren met mijn kennis van zak(k)en. Op basis van de twee foto’s van het veilinghuis ging ik aan de slag; mijn onderzoek leidde zelfs tot een zakkenreis naar Leuven met verrassende ontmoetingen!
In dit blog deel ik mijn bevindingen.

Origine van de zakken meel uit Noord-Amerika

Zakken maakten internationale verbindingen.

De origine van de meelzakken is Canada, respectievelijk de Verenigde Staten.

Itemnummer 223 is afkomstig uit Canada, de zak meel kwam naar België met de oorspronkelijke bedrukking: ‘Flour. Canada’s Gift’.
Voor achtergrondinformatie over de Canadese zendingen meel verwijs ik naar mijn twee blogs: Eén miljoen zakken meel uit Canada voor Groot-Brittannië en Canadese bloemzakken met Belgische dank aan het ‘Moederland’.

Itemnummer 224 is afkomstig uit de Amerikaanse staat Kansas.
De oorspronkelijke bedrukking op de zak meel was:
‘Compliments des Amis des Belges
Crawford County Kansas
Etats-Unis d’Amérique
Pittsburg, Kansas. U.S. of America.
Made by Pittsburg Modern Milling Co.
Pittsburg, Kansas
(Bleached)’

De achtergrondinformatie over de zendingen Kansas meel voor de bevolking in bezet België vindt u in mijn blog: Retour Kansas – Limburg in zeven etappes.

Transformatie van meelzakken in België
Eenmaal geleegd zijn de meelzakken gesorteerd en ter beschikking gesteld voor transformatie tot kunststukken.

Schilderingen
De afbeelding, de beschildering, verdient nader onderzoek. Wie was de schilder? Is het doek gesigneerd? De twee schilderingen lijken in sfeer en kleurstelling gemaakt door dezelfde kunstenaar. Beide zakken zijn losgetornd op de naad en opengevouwen, waardoor het canvas ruimte bood voor de schildering naast de oorspronkelijke bedrukking.

Op nr. 223 zien we een allegorie, een staande, naakte vrouw (Canada) biedt korenaren aan, aan een zorgelijke, liggende, in bruine doeken gewikkelde vrouw met kind (België) in haar linkerarm. Zij strekt in dankbaarheid haar arm uit naar de korenaren. De achtergrond toont de toenmalige Canadese vlag en het wapenschild, boven op de kroon, aan weerszijden een lauwertak.*)

Op nr. 224 kijken we naar een cherubijn (de VS) die in zijn rechterarm korenhalmen draagt, zijn linkerarm omklemd een schild dat de oorspronkelijke tekst van de Amerikaanse vrienden van de Belgen op de zak omkaderd; rondom het schild zijn uitbundige versieringen van roze rozen tegen de achtergrond van de Amerikaanse vlag met stars and stripes.

Houten kaders
Het canvas van de beschilderde bloemzakken is gevat in grote lijsten van hout. De houten kaders zijn vormgegeven in art nouveau stijl. Wie zal de houtbewerker zijn geweest, was het een meubelmaker?

Itemnummer 223 heeft als afmeting 128 bij 128 cm, het vierkante buitenkader heeft afgeronde hoeken, daarbinnen een cirkel, daarbinnen het vierkante frame met het canvas.
Itemnummer 224 heeft dezelfde opbouw van houten kader met de afmetingen 106 cm hoog en 111 cm breed. In de onderzijde van de cirkel is een tekst aangebracht.

Item nr 223:
Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire
à
Mademoiselle Mariette Van Brussel
1916 Remerciements 1917

Item nr 224:
Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire
à
Mademoiselle Louisa Van Brussel
1916 Remerciements 1917

Het ‘Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire’ (‘Fonds van kleding en school-eetzaal’) bedankte de juffrouwen Mariette en Louisa Van Brussel voor hun bijdragen in 1916-1917.
De namen leidden tot biografisch onderzoek van deskundige Hubert Bovens uit Wilsele.[1]

Mariette en Louisa Van Brussel te Leuven
De stad Leuven, zwaar gehavend door de verwoestingen van het Duitse leger in de eerste weken van de oorlog, blijkt de woonplaats te zijn geweest van Mariette en Louisa Van Brussel.
De Mlles Van Brussel, Marietta en Louisa waren dochters van Louis Van Brussel (‘rentenier’/eigenaar) en Marie Marguerite Roekens. De ouders en grootouders Van Brussel lijken eigenaars en beheerders van onroerend goed te zijn geweest. Louis woonde bij zijn huwelijk in 1893, Vaartstraat 70, Leuven.

‘Mariette‘ Célénie Arthur Louise Van Brussel (°Leuven 04-09-1893 + Leuven 04-11-1920), huwde op 23 april 1919 in Leuven met Jules Molle (°Geldenaken 23-05-1893 +Brussel 26-02-1937), kapitein-commandant der artillerie, ze woonden in Elsene. Zij kregen een zoon Paul Molle (°Elsene 22-01-1920 +25-09-1975).
Mariette is overleden op jonge leeftijd, tien maanden na de geboorte van haar zoon, zij was 27 jaar.

‘Louisa‘ Clothilde Paule Adolphine Maria Van Brussel (°Leuven 27-11-1896 +Leuven 14-01-1978), huwde eveneens op 23 april 1919 in Leuven. Haar echtgenoot werd Léon Rosseels (Leuven 23-07-1893 +Leuven 21-11-1961), Kolonel/Lieutenant d’Infanterie. Ze kregen een zoon André Rosseels, °Leuven.

Mariette en Louisa trouwden beiden met een oud-strijder van WO I, vier maanden na de Wapenstilstand; de huwelijken waren op dezelfde dag in Leuven.

De jonge dames hebben zich tijdens de oorlog klaarblijkelijk flink ingezet voor het liefdadige werk van het Fonds van kleding en de school-eetzaal. De jaartallen 1916 en 1917 doen vermoeden dat de twee zusjes, Mariette was toen 24 jaar, Louisa 21 jaar, in (of na) 1917 ieder een beschilderde bloemzak met houten lijst in ontvangst hebben genomen.
Let wel: in 1917 waren de ‘Amerikaanse zakken’ door de intrede van de Verenigde Staten tot de oorlog en het vertrek van de Amerikaanse gedelegeerden van de Commission for Relief in Belgium niet meer publiekelijk toonbaar in bezet België.

Duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken in Leuven, 1916

Mariette en Louisa Van Brussel blijken ook nauw betrokken te zijn geweest bij de verkooptentoonstelling van duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken georganiseerd door het Werk van den Kapmantel in april 1916 in Leuven:
‘Le Comité de l’Œuvre, tant pour couvrir partie de ses dépenses que pour créér des ressources nouvelles a imaginé de faire confectionner un millier de sacs américains artistiquement brodés destinés à la vente‘. [2]

In een uitgebreid krantenartikel over het evenement worden hun namen met respect genoemd: [3]
‘Une mention spéciale est due aussi à une collectivité d’objets de très bon gout déposés avec art et groupés sous la direction de Mlles Van Brussel.’

(Een speciale vermelding verdient ook een verzameling zeer smaakvolle objecten die artistiek zijn tentoongesteld en gegroepeerd onder leiding van de jongedames Van Brussel).

Huize Van Brussel, Vaartstraat in Leuven

In maart 2024 maakte ik een zakkenreis naar Leuven. Hubert Bovens leidde mij er rond. Op aanwijzing van Liesbeth Croimans, medewerker Stadsarchief Leuven, gingen we op zoek naar het huis in de Vaartstraat waar de familie Van Brussel heeft gewoond. Het pand staat er nog steeds.

We hadden een tref: een van de huurders in het pand liet ons binnen en ontving ons met gastvrijheid.

Hij vertelde dat de oude meneer Rosseels, (klein)zoon van Louisa Van Brussel, een jaar of wat geleden uit het pand was vertrokken; hij was verhuisd omdat hij vanwege zijn hoge leeftijd -ouder dan 90 jaar- meer zorg nodig had. Zijn nakomelingen hadden het pand fors opgeruimd. Vandaar zullen de familiestukken uiteindelijk op de veiling van Haynault Kunstveilingen zijn aangeboden.

Verwerving door In Flanders Fields Museum, Ieper
Inmiddels vernam ik het nieuws dat het In Flanders Fields Museum (IFFM) te Ieper de twee Art Nouveau kunstwerken heeft kunnen verwerven op de veiling, zodat de twee beschilderde meelzakken in hun houten kaders nu daar in de collectie zijn. Voor de IFFM collectie meelzakken zie mijn blog De weldaad van de meelzak. Jaarboek 2020 In Flanders Fields Museum.
Nader onderzoek van de kunstwerken zal mogelijk leiden tot identificatie van de makers ervan.

Conclusie
De stukken zijn voor België behouden en overgegaan naar een publieke verzameling: twee objecten van cultureel erfgoed met de allure van topstukken.

Dank aan:
– Hubert Bovens uit Wilsele
– Liesbeth Croimans, medewerker Stadsarchief Leuven
– Leden van de Kunstvrienden, zie voor hun werk mijn blog: Show beschilderde bloemzakken voor Kunstvrienden in MuZee

Voetnoten:
*) De gebruikte symboliek van het Canadese wapenschild, de ‘coat of arms’ en de kroon, zoals afgebeeld op de meelzak, zal door een kenner toch eens beter geduid moeten worden.

[1] Hubert Bovens onderzocht de biografie en vond allereerst op Geneanet een familiestamboom gemaakt door de kleinzoon van Mariette Van Brussel, Patrick Molle.

[2] Zie mijn blog Duizend geborduurde meelzakken in Leuven.
Het ‘Werk van den Kapmantel’ te Leuven organiseerde in 1916 een grote tentoonstelling van ‘Amerikaansche zakken’. Op Paaszondag 23 april was de opening. Het doel van de verkooptentoonstelling was geld in te zamelen om te voorzien in de behoefte aan jassen voor schoolkinderen die niet de middelen hadden om deze zelf te kopen.
In de winter van 1915/16 had het Werk van den Kapmantel aanzienlijke uitgaven gehad bij het verstrekken van de winterjassen. Het bestuur zag een grote inkomstenbron liggen: ze liet 1000 Amerikaanse zakken borduren voor de verkoop! Elf meisjesscholen in Leuven en omgeving werkten aan de versiering van de meelzakken.
……
La dépense qui est résultée de cette belle initiative a été considérable, cela va de soi. Le Comité de l’Œuvre, tant pour couvrir partie de ses dépenses que pour créér des ressources nouvelles a imaginé de faire confectionner un millier de sacs américains artistiquement brodés destinés à la vente. Il a obtenu l’exécution de ce travail d’art, les concours les plus précieux et les plus généreux. Ici encore, la charité a engendré des merveilles d’art, revêtant les formes les plus intéressantes, adaptées généralement à être bibelots, à quantité d’objets toujours jolis, très souvent utiles. Le comité a pensé que toutes ces merveilles réunies et groupées avec art méritaient d’ être exposées aux regards du public.
Un sous-comité de dames de la ville s’est constitué sous la présidence d’honneur de Mesdames L. Colins et P. Poullet, la présidence de Mme Léon Boels et la vice-présidence de Mlle Nève et s’est chargé de l’organisation de cette exposition qui s’ouvrira le dimanche de Pâques, le 23 avril, au local Salle des ventes des notaires, marché-au-Poisson, 7

 (De kosten die dit geweldige initiatief met zich meebracht waren uiteraard aanzienlijk. Het bestuur van het Werk van den Kapmantel stelde zich ten doel duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken te laten maken voor de verkoop, zowel om een deel van de uitgaven te dekken als om nieuwe middelen binnen te krijgen. Voor de uitvoering van deze artistieke handwerken kreeg het Werk waardevolle en buitengewone hulp. Ook hier weer bracht de inzet voor liefdadigheid artistieke wonderen in vele gedaanten voort, meestens snuisterijen, maar ook een aantal objecten vol schoonheid of functionaliteit. …..
Een subcommissie van dames uit Leuven stond onder erevoorzitterschap van de dames L. Colins, echtgenote van de burgemeester, en P. Poullet; onder voorzitterschap van mevrouw Léon Boels en vice-voorzitterschap van mevrouw Nève. Zij waren verantwoordelijk voor de organisatie van deze tentoonstelling die zal openen op Paaszondag 23 april in de plaatselijke Notarissenverkoopkamer, Vismarkt 7).

(Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 9 april 1916)

[3] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 7 mei 1916

Een grote verloting tijdens de tentoonstelling ‘Art et Charité’ (Kunst en Liefdadigheid) in het Casino van Andenne in de provincie Namen, gehouden van 20 februari tot 12 maart 1916, zamelde gelden in voor het goede doel: de behoeftige gezinnen in de stad Andenne.
Versierde meelzakken maakten deel uit van de tentoonstelling!

Meelzak USA???
Jules Corthouts te Genk, provincie Limburg, ontdekte geborduurde bloemzakken op een serie foto’s van postkaarten van deze tentoonstelling, bewaard in de Bibliotheca Andana in Andenne.

Half november ontving ik het bericht: “Klik eens op deze link en dan inzoomen … is dat een meelzak uit de USA?”

Mijn reactie: “Wat een verrassing, jazeker, scherp gezien. Meerdere exemplaren, mooie vondst!”
Jules reageerde met ‘Zijn dat nieuwe vondsten of zijn de zakken reeds door jou gekend?”

Ik omcirkelde op de foto wat ik herkende als geborduurde meelzakken:
“De Indiaan van Sperry Mills is zeer bekend, dat was in heel België de ’trekker’ van de meelzakken. De achterzijde van die originele zak was bedrukt met California, dat zie je ook vaak separaat, dan was een zak in delen geknipt.”
Op de foto rechts zie je een bloemzak van Hurlock Roller Mills uit Hurlock in Dorchester County in de Amerikaanse staat Maryland. Die zag ik niet eerder, ik ken weinig bloemzakken uit Maryland.”

Verder onderzoek
Er blijken in de verzameling van de Bibliotheca Andana meerdere foto’s te zijn van de tentoonstelling ‘Art et Charité’.
Zouden er naast de postkaarten ook versierde bloemzakken bewaard zijn gebleven van deze tentoonstelling? Tot nu toe ben ik deze niet op het spoor gekomen.
Ik ga dan ook op zoek naar berichten in kranten over dit evenement in Andenne in 1916.

Een grote, succesvolle tentoonstelling en verloting
In de krant l’Ami de l’Ordre (die verscheen onder censuur van de Duitse bezetter) vind ik de artikelen! De tentoonstelling en bijkomende ‘tombola’ (verloting) waren groots en succesvol.

26 januari 1916: Een groep toegewijde personen zal een tentoonstelling organiseren van schilderijen, handwerken, pyrogravures (houtbranden), aquarellen, etc.
De tentoonstelling zal geopend worden op zondag 20 februari en zal 7 dagen duren. De entree is 25 centimes, geopend van 10-6 uur. Loten voor de verloting te houden aan het einde van de tentoonstelling zijn te koop voor 20 centimes per stuk.

4 februari 1916: De voorbereidingen voor de tentoonstelling en verloting verlopen voorspoedig. Het organiserend comité roept eenieder op ruim bij te dragen aan dit filantropische werk.

De tentoonstelling zal gehouden worden in de Grote Zaal van het Casino. Loten zijn te koop in Andenne, en eveneens in Brussel, Namen, Huy en Luik.

24 februari 1916: De tentoonstelling is een bijzonder evenement. De zaal is omgetoverd in een fantastische ‘salon’ en deskundig ingericht. De aanblik roept een geruststellend gevoel op in tijden waarin de angst regeert, het brengt hoop in de harten, omdat jeugdig talent zich toegewijd heeft ingezet voor dit humanitaire werk.

De organisatoren krijgen felicitaties omdat ze een bijdrage leveren aan het opheffen van de misère waarin vele behoeftige gezinnen in de stad verkeren.

De tentoonstelling is geopend van 11 tot 6 uur tot zondag 5 maart, er zijn al 1100 voorwerpen beschikbaar voor de verloting. Het Comité zetelt aan Rue Brun, 20, in Andenne.

6 maart 1916: De tentoonstelling wordt wegens succes verlengd tot zondag 12 maart, wanneer de verloting zal worden gehouden; er zijn inmiddels 1200 voorwerpen beschikbaar.

19 maart 1916: De verloting heeft plaats gehad en de winnaars kunnen tot 31 maart hun loten verzilveren. De lijst met prijswinnende loten is verkrijgbaar en te koop in Andenne, Brussel, Huy, Namen en Luik.
Op zondag 2 april zullen de niet opgehaalde objecten in het Casino verkocht worden.

Tijden waarin de angst regeert – 21 augustus 1914
De stad Andenne was een van de plaatsen in België, waar het Duitse leger zich aan het begin van de Eerste Wereldoorlog te buiten ging aan buitensporig geweld tegen de burgerbevolking. Op 21 augustus 1914 werden in Andenne 218 burgers gefusilleerd. Door deze wreedheden tegen haar burgerbevolking behoort Andenne tot de zeven Belgische martelaarssteden.

Een begraafplaats aan de oever van de Maas, nabij het centrum, herinnert hieraan. Ook daarvan bewaart Bibliotheca Andana de trieste postkaarten.

Voetnoot:
*) Hetzelfde artikel is verschenen in de krant Le Bruxellois, 25 februari 1916

Met dank aan:
– Jules Corthouts te Genk, en Hubert Bovens te Wilsele, beiden medewerkers van het Emile Vandoren Museum te Genk
– Yves Sorée, Conservateur des archives de la ville d’Andenne
– Céline Hermans, Conservatrice adjointe, Espace muséal d’Andenne

Een foto met tekst, gepost op Facebook door The Muse-Lake of the Woods Museum and Douglas Family Art Centre in Keewatin, Kenora, Ontario, Canada, geeft informatie over de voormalige lokale maalderij Lake of the Woods Milling Company: de maalderij is afgebrand in 1967.
Nieuwkomers in de stad hebben tegenwoordig geen idee van de centrale plaats die de maalderij innam in de levens van de bewoners. Maar waarschijnlijk heeft niemand van de huidige bewoners een idee van de bijdrage van de maalderij aan de geschiedenis van de versierde meelzakken in WO I. Herinneringen van mensen zullen er niet meer zijn, maar materie uit die tijd, specifiek meelzakken van de maalderij, is bewaard – in België en in de VS. Zakken maken internationale verbindingen, toen en nu.
Daarom dit blog.

Lake of the Woods Milling Company floreerde in 1914. Het was een van de vier grote maalderijen in Canada, die de order van één miljoen zakken Canadees meel  aan het Britse Moederland leverde in augustus 1914.

Ook doneerde de maalderij tweehonderd zakken bloem voor de bevoorrading van bezet België in najaar 1914.[1] Geleegde bloemzakken zijn door Belgische kunstenaars, schoolkinderen en jonge vrouwen gaarne gebruikt om direct in 1915 te beschilderen, borduren en te transformeren tot souvenirs van de Grote Oorlog.
Ik toon u zes exemplaren, bewaard in WWI-meelzakkencollecties in België en de Verenigde Staten. Ter vergelijk!

1) War Heritage Institute (Koninklijk Legermuseum), Brussel, België

Een originele, onbewerkte bloemzak van Lake of the Woods Milling Company uit 1914 wordt bewaard in het depot van het War Heritage Institute.
De zak is aan twee zijden bedrukt: de ene kant met het logo van de maalderij, de andere kant met ‘Flour. Canada’s Gift’. Welke geschiedenis gaat schuil achter deze katoenen zak?
De zak is gevuld met 98 Lbs. bloem in augustus/september 1914 vanuit de Lake of the Woods Milling Company in Keewatin, verscheept als onderdeel van de Canadese schenking van een miljoen zakken meel aan het Moederland Groot-Brittannië.
Vervolgens kocht de Commission for Relief in Belgium, gevestigd in Londen, in december 1914 bijna de helft van die miljoen zakken meel, namelijk 440.000 zakken, om bezet België te bevoorraden met deze levensmiddelen. Daardoor konden de Belgische bakkerijen begin 1915 weer genoeg broden bakken om in de behoefte van de plaatselijke bevolking te voorzien.
Het War Heritage Institute bezit ’s werelds grootste collectie originele, onbewerkte bloemzakken voortkomend uit de voedselbevoorrading; de collectie is al in 1915 aangelegd door het speciale ‘Nationaal Komiteit voor Verkoop van Zakken uit Amerika’,  onderdeel van het Belgische Nationaal Komiteit Hulp en Voeding gevestigd in Brussel. Uitgangspunt was om zoveel mogelijk geleegde zakken met verschillende merken en maalderijen te verzamelen als oorlogssouvenirs. De verwachting was dat de souvenirs na de oorlog veel geld zouden opbrengen ten behoeve van de zorg voor oorlogswezen. Van verkoop is het echter nooit gekomen.
Daarom resulteert een museumcollectie van enkele honderden, verschillende, meelzakken van maalderijen uit 25 Amerikaanse staten en drie Canadese provincies. De Lake of the Woods Milling Company bloemzak is er één van.

2) The Herbert Hoover Presidential Library and Museum, West Branch, Iowa, VS

Het museum bezit drie versierde meelzakken van Lake of the Woods Milling Company. Ze zijn door leerlingen van scholen in Brussel en omgeving op verschillende manieren getransformeerd tot herinneringen aan de voedselimport in België tijdens WO I.

A) Marguerite Bascour, 15 jaar, Ecole Morichar, St.-Gilles, Brussel

Marguerite Thérèse Decorte>Bascour (ºSint-Gillis 18-09-1899), leerlinge van de Morichar school, maakte een tasje met rode beugels en versierde het met rode pompons. Marguerite bedrukte de stof met de Belgische en Amerikaanse vlag met gekruiste stokken. Boven de vlaggen staat gedrukt het jaartal 1915, eronder ‘Vive l’Amérique’. Ze signeerde het tasje met haar naam en schreef ‘Merci’. Het schoolstempel luidt: Ecole Morichar, 4e …-Filles, Rue de Bordeaux, St. Gilles (HHPLM nr. 62.4.337).
De vader van Marguerite, Henri Joseph Bascour (ºSint-Gillis 11-10-1876 +Sint-Gillis 28-01-1951) was drukker van beroep. Tijdens de Grote Oorlog streed hij voor zijn vaderland. Marguerite’s moeder Marie Thérèse Decorte (ºForest 20-06-1873) was strijkster toen zij in 1902 trouwde met Henri Bascour. Marguerite was het gewettigde kind van het echtpaar; ze bleef voor zover bekend ongetrouwd.

B) Matthijs, 11 jaar

Matthijs borduurde het logo van Lake of the Woods Milling Company met garens in de (Amerikaanse) kleuren rozerood en blauw. De letters van de woorden boven en onder het logo borduurde Matthijs in rood, geel en zwart, de kleuren van de Belgische vlag.

De eyecatcher in het borduurwerk van Matthijs is de bever, geborduurd in donkerbruin garen en omrand met steken in een lichter bruin.

Wie was Matthijs? De voornaam Matthijs kwam in Franstalig Brussel weinig voor, als familienaam meer. De gendervraag speelt: was Matthijs een jongen of een meisje met een bijzondere naam? Of staat Matthijs op het doek geborduurd als familienaam?
Ik veronderstel dat Matthijs een jongen was van 11 jaar; hij wilde in de eerste maanden van 1915 actief deelnemen aan het enthousiasme dat heerste in bezet België om te borduren op de exotische Amerikaanse en Canadese meelzakken. Matthijs wilde zijn passie voor vrijheid en zijn patriottisme tonen. Vooral het logo met de bever intrigeerde hem.
Als Matthijs een jongen is geweest, dan is hij tot nu toe de enige Belgische  jongen die ik in mijn onderzoek ben tegen gekomen als borduurder van een bloemzak. Alle andere borduurwerken die ik ken zijn van Belgische meisjes en jonge vrouwen.

De achterkant van het ronde kleedje is een opvallende art nouveau tekening van het gezicht van een vrouw met rijke versieringen op het hoofd en in het haar, graanhalmen en twee libelles. Het contrast van dit vrije borduurwerk met de voorzijde, waar in het borduurwerk strict het logo is gevolgd door de elfjarige Matthijs, wekt bij mij de suggestie dat voor -en achterzijde van het kleedje uitgevoerd zijn door twee makers/maaksters.
Stel dat Matthijs een jongen was met een zus die op school opdracht had gekregen een meelzak te bewerken, zou hij dan de logo kant hebben kunnen borduren en zijn zus de andere kant met de opmerkelijke art nouveau tekening? (HHPLM 62.4.175)

C) Anderlecht, 1914-1915

Een leerlinge van de school Sœurs de Notre Dame in Anderlecht, Brussel, maakte een borstelhouder om op te hangen.

De kleuren rood, wit, blauw van de garens waarmee zij het logo borduurde symboliseren de Amerikaanse vlag, zie ook het gedraaide koord rondom de houder. Van de gedrukte woorden Uniformity & Purity maakte zij ‘Uxiformity & Purity’. De randen van het logo zijn in de Belgische kleuren rood, geel en zwart, zo ook het woord Anderlecht en de jaartallen 1914-1915. Ze voegde de Amerikaanse en Belgische vlag toe (HHPLM nr. 62.4.305).

3) The Captain and Mrs. Albert Moulckers Collection, St. Edward’s University, Austin, Texas, VS

De kunstenaar Edouard Verschaffelt (ºLedeberg 07-07-1874 +Bou Saâda, Algerije, 1955) beschilderde een bloemzak van de Lake of the Woods Milling Company, nadat hij de zak had opengetornd, zodat hij een groter canvas had voor zijn schilderwerk. De titel is ‘Pour l’Absent’ ( voor de Afwezigen).  We zien twee vrouwen zitten met terneergeslagen hoofden en gevouwen handen, op de muur een kruis.
Het Belgische echtpaar Albert Moulckers-Julienne Feuillien emigreerde naar Texas. Via de vader van Juliette, die gérant was geweest van een voorname  kunstenaarsvereniging in Brussel, kwamen zij in bezit van een kunstcollectie van 500 werken, met officiële exportpapieren uitgevoerd vanuit België naar de VS. In de kunstcollectie bevonden zich een honderdtal bloemzakken, in 1915 beschilderd door vooraanstaande leden van kunstenaarsverenigingen. Een vijftigtal kunstwerken op bloemzak is door het echtpaar Moulckers geschonken aan St. Edward’s University. De overige kunstwerken kwamen in bezit van hun drie Amerikaanse kleinzoons.

4) Privé-collectie België

In mei 2020 bracht het veilinghuis Maison Jules in Gent, België, deze prachtige geborduurde meelzak “Five Roses”, Lake of the Wood Milling Company, onder de hamer. Het borduurwerk behoorde toe aan de Belgische adellijke familie Groverman de la Ketthule de Ryhove in hun kasteel Braemkasteel, Gentbrugge. Het ging over naar een Belgische verzamelaar van trench art die enthousiast reageerde: “een opvallend exemplaar met schitterend borduurwerk. Hier moeten vele tientallen uren werk zijn ingekropen.”
Het doek van de meelzak is volledig vol geborduurd, de achtergrond onder meer uitgevoerd in kruissteken. De kleuren zijn een sterk symbool van patriottisme. Het rood, geel en zwart verwijzen naar de kleuren van de Belgische vlag. Ook deze borduurster gaf aandacht aan de bever boven het logo van de maalderij.

Het logo van Lake of the Woods Milling Company
Ik vraag me af wat de betekenis van het maalderij-logo is, het lijkt de ineenvlechting van de letters ‘W’, ‘M’, ‘C’ met daaronder de woorden ‘uniformity & purity’.

Merk op dat het patroon van het logo, zoals gedrukt op de originele bloemzak in de kleur rood op een blauwe achtergrond, een ingewikkelde puzzel gaf om te borduren, vooral omdat Matthijs en de Anderlecht leerlinge in twee kleuren wilden borduren en daarvoor een verdeling moesten maken. De borduurster van de ‘Five Roses’ moest een oplossing vinden voor haar werk in kruissteek.

Souvenirs van de Eerste Wereldoorlog, draden die ons herinneren aan een gedeeld verleden tussen continenten.

Inhoudsopgave van blogs over de Canadese meelzakken:
Canadese meelzakken en de gigantisch opgeblazen ‘Hulde aan Amerika’

Canadese bloemzakken met Belgische dank aan het ‘Moederland’

One million bags of flour from Canada to Great Britain

Dank van Puers/Flour Canada’s Gift

Voetnoten:
[1] Prud’homme, H., Relief Work for the Victims of the War in Belgium. Report on donations received and shipments made to Belgium since the Work was started up to February 5th, 1915. Montréal, February 5th, 1915:

Trench Art en de versierde meelzakken
De kennis van de versierde meelzakken van WO I zal zich verdiepen door te onderzoeken welke raakvlakken er zijn met trench art en hun plaats in de materiële cultuur.
In mijn blog Trench Art en de versierde meelzakken, gepubliceerd in juni 2023, noemde ik het een paradigma shift om de versierde meelzakken onder te brengen in een brede definitie van ‘loopgravenkunst’ en concludeerde: De handreiking om de zakken en versieringen vooreerst en altijd te beschouwen vanuit de spanning van het conflict, de makers ervan te onderzoeken vanuit het ongemak, de paradox te zien die in de objecten gevangen zit, dat biedt focus.
In onderstaand blog werk ik mijn visie verder uit.

Zakken
Als een object, een vorm, in conflict- en crisissituaties functioneel blijkt, dan is het wel de textiele zak. De zak verzamelt, bewaart, vervoert de goederen en materie die de mens bij zich wil houden en dragen. De zak heeft een menselijke maat, de vorm is driedimensionaal wanneer gevuld, tweedimensionaal in lege toestand. Een textiele zak nodigt uit tot hergebruik, kan gewassen, gedroogd en opgevouwen. De zak heeft een binnen- en buitenzijde. De mens labelt de zak, weeft diens stof in patronen, bedrukt de buitenzijde.
In essentie verhult de zak in vorm en inhoud en roept daarmee een mysterie tot leven. Bewaarde zakken van conflict- en crisistijden koesteren een kostbaar en kwetsbaar verhaal.

Het lege is het wezen
‘Dertig spaken treffen de naaf.
Maar het lege ertussen bepaalt het wezen van het wiel.
Uit leem ontstaan potten.
Maar het lege erin bepaalt het wezen van de pot.
Muren met vensters en deuren vormen het huis.
Maar de leegte erbinnen maakt het wezen van het huis uit.
Principieel:
Het stoffelijke bergt bruikbaarheid in zich.
Het onstoffelijke bergt het wezenlijke.’
Johannes Itten, 1918, (spreuk van Laotse).[1]

De zandzak in WO I
Vanaf het moment dat de oprukkende legers van centralen en geallieerden elkaar stopten aan de IJzer betrokken zij hun stellingen achter zakken.
Lege zakken werden bij duizenden aangevoerd aan beide kanten van het militaire front, ter plekke vol geschept met zand en aarde, opgestapeld tot beschermende bouwwerken – loopgraven vormden het landschap. Statische zandzakken bevorderden het jarenlang voortduren van de oorlog. Soldaten leefden en stierven tussen de zakken. [1a]

Loopgravenkunst/trench art
Specifiek voor de Eerste Wereldoorlog was dat het de eerste industriële oorlog was. Oorlogsmaterialen waren er te over tussen de beschoten stellingen.
Soldaten van alle legers produceerden dan ook direct uit oorlogsmateriaal objecten, functioneel en als gedenkenis van de situatie waarin zij zich bevonden. De verkoop was een welkome aanvulling op hun inkomen. In aanvang gemaakt in de loopgraven kregen de objecten de naam ‘trench art’ – ‘loopgravenkunst’.

De beschrijving van de karakteristieken van deze oorlog- gerelateerde objecten is beperkt interessant, omdat de vorm, de functie en de gebruikte technieken in het algemeen identiek zijn. Onderscheid ontstaat wanneer we bekend zijn met de sociale en persoonlijke omstandigheden van de makers en maaksters, de verkrijgers, hun context bepaalt alles. Dit brengt ze onder in de materiële cultuur.

De archeoloog en antropoloog, Nicholas J. Saunders, definieerde het begrip ‘Trench Art’ in ruime zin tot:
“Any item made by soldiers, prisoners of war, and civilians, from war matériel directly, or any other material, as long as it and they are associated temporally and/or spatially with armed conflict or its consequences,”.

Vertaald in het Nederlands:
‘Elk item gemaakt door soldaten, krijgsgevangenen en burgers, rechtstreeks uit oorlogsmaterieel, of enig ander materiaal, zolang het en zij tijdelijk en/of ruimtelijk worden geassocieerd met gewapend conflict of de gevolgen ervan’.

Saunders brengt in de loopgravenkunst drie categorieën aan.[2]

Categorie 1, Soldaten, 1914-1919
Items gemaakt door soldaten aan of direct achter het front.

Categorie 2, Burgers, 1914-1939, is verdeeld in
2a, items, gemaakt door burgers en verkocht tijdens de oorlog en bezetting en
2b, items gemaakt door burgers en verkocht aan weduwen, pelgrims en toeristen na de oorlog tussen 1919 en 1939 – hoewel dezelfde items hadden ze verschillende betekenissen voor de maker en de koper.

Categorie 3 Burgers 1918?-1939?
Items gemaakt aan het einde, maar vooral nà de oorlog door burgers met de oorlogsmaterialen, die door de terugkerende soldaten waren meegenomen en commercieel werden aangewend om souvenirs van te maken.

Upcyclede meelzakken in bezet België
Tussen november 1914 en oktober 1915 bestelde het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding (NKHV) respectievelijk, importeerde de Commission for Relief in Belgium (CRB) 153.000 ton meel in zakken van diverse afmetingen als bijdrage, naast de import van granen die gemalen werden in Belgische maalderijen, aan de bevoorrading van levensmiddelen. Naar schatting is het geïmporteerde meel in genoemde periode verpakt geweest in vierenhalf miljoen zakken. De overvloedige hoeveelheid lege zakken met exotische bedrukkingen die relaties legden met Noord-Amerika, in een tijd van voedselschaarste, blokkade en isolement, deed een rage ontstaan: onder de knellende Duitse bezetting voelde het hergebruiken, upcyclen van de zakken als een daad van patriottisme en bewijs van weerstandsvermogen.

Stukken van historisch aandenken, net als granaat en shrapnellscherven
“Ledige bloemzakken
We zijn anders met dat meel reeds erg genoeg in de weer geweest, denk maar eens aan onze hulde hierom aan Amerika! En nu nog, zie. Sommige uitstallingen in de middenstad liggen of hangen vol ledige bloemzakken, Amerikaansche blauwe kleuren, Amerikaansche fabriek merken en muldersnamen. Er staan ook wel eens wenschen ten opzichte van ons land bijgedrukt.

Welnu deze zakken worden stukken van historisch aandenken, net als granaat en shrapnellscherven, als kogelbuisjes. Vaderlandsche dames zullen van deze zakken tafelkleedjes, tapijtjes, handtaschen, loopkleedjes en wat al nog maken. Misschien zien we er wel eens ééne met een complet tailleur vervaardigd. Zuinig zou het in ieder geval zijn.”
(De Vlaamsche Post, 18 mei 1915)

Loopgravenkunst en versierde meelzakken
De ruime definitie van Saunders’ trench art biedt de mogelijkheid om de upcyclede meelzakken onder de noemer van loopgravenkunst en diens categorieën te beschouwen, immers het zijn ‘items gemaakt door burgers, rechtstreeks uit materiaal dat in tijd en plaats wordt geassocieerd met de gevolgen van gewapend conflict’.
In mijn blog Trench Art en de versierde meelzakken heb ik dit verder uitgewerkt.

De weerklank van de oorlog, ‘conflict resonance’, een ongemakkelijk gevoel, indrukken die schuren, dat is wat trench art oproept. Roepen versierde meelzakken dit gevoel ook op? Waar is de paradox van oorlog in het materiaal: de eigenschap dat het tegelijkertijd vernietigt en creëert? Hoe passen de meelzakken in de categorieën gedefinieerd door Saunders?

Categorie 1, Soldaten, 1914-1919
Categorie 1 lijkt niet toepasselijk voor versierde meelzakken, omdat de levensmiddelen-bevoorrading door NKHV/CRB persé niet voor soldaten aan het front was bestemd, maar voor burgers in bezet België, ‘les non-combattants’. Militairen hadden hun eigen bevoorrading van voedingsmiddelen.

Categorie 2a:
i De originele, onbewerkte zakken
De Canadese en Amerikaanse meelzakken met de inscripties en teksten gericht tot de Belgische bevolking zijn geproduceerd in november en december 1914. In tientallen Amerikaanse staten en alle Canadese provincies organiseerden burgers fysieke voedselhulp. Ze legden kwaliteitseisen op aan de tarwebloem en diens verpakking, katoenen zakken te bedrukken met speciaal ontworpen logo’s en teksten met referentie aan het conflict. Voorbeelden zijn: War Relief Donation, Belgian Relief Flour, American Commission, Madame Vandervelde Fund, Rockefeller Foundation, American Indian-California, ABC Flour, Flour. Canada’s Gift, ‘Gift from Ontario to the Motherland’.

Het is een bijzonderheid om de in Noord-Amerika door burgers gemaakte zakken te associëren in tijd en plaats met de gevolgen van het gewapend conflict. De context van de levensmiddelenimport, noodzakelijk door de Britse handelsblokkade, bracht de met meel gevulde zakken naar bezet België.

‘Allerlei omstandigheden zorgden ervoor dat de geïmporteerde hoeveelheid goederen op verre na niet de invoer in normale tijden kon evenaren. De goede start in 1915 was weliswaar veelbelovend. Naderhand werd echter nooit meer de invoer van het eerste jaar gehaald.’ [4]

Originele, niet bewerkte zakken werden na leging in de bakkerijen bewaard als oorlogssouvenirs: zorgvuldig geselecteerde verzamelingen zakken werden  trench art, loopgravenkunst die schuurt, ze zijn de wrange symbolen van voedselschaarste,  dreigende hongersnood, ze voegen toe aan de materiële cultuur.

De teksten geven ongemak, net als de zwarte stempels ‘A.B.C.’ en ‘American Consul’ op de zakken. Voor de verzending was het noodzaak om alle ladingen meel te verschepen naar de formele ontvanger, de Amerikaanse gevolmachtigd minister in Brussel, Brand Whitlock, de officiële vertegenwoordiger van de neutrale Verenigde Staten.

Categorie 2a:
ii Luxeartikelen en souvenirs
In bezet België zijn de geleegde zakken bewerkt met naaiwerk, borduurwerk, kantwerk door klassen van meisjes beroepsscholen, door beroepsborduursters, ze zijn beschilderd door leden van kunstenaarsverenigingen.
Typische voorbeelden zijn:
Tafelkleedjes
Wandkleden
Kussenhoezen
Etuis
Tassen
Schortjes
Theemutsen
Schilderijen
Map-omslagen
Kleding

Voorzien van de naam van de stad, het dorp, de school, jaartallen, vlaggen, schilden, de Belgische kleuren rood, geel, zwart, de Amerikaanse kleuren rood, wit, blauw, de initialen ‘A’ van koning Albert en ‘E’ van koningin Elisabeth.
En teksten als:
‘L’Union Fait la Force’,
‘A Friend in Need, a Friend Indeed’,
‘Remerciements à l’Amérique’,
‘Dank van…’, ‘
Zij zullen hem niet temmen, zoolang een Vlaming leeft’.

De bewerkte meelzakken zijn in bezet België, voornamelijk in 1915 en voorjaar 1916, verkocht in winkels en op speciale verkooptentoonstellingen, meerdere in de december periode met het Sinterklaas- en Kerstfeest. Het toetreden van de VS tot de oorlog, waardoor het vertrek van de Amerikanen uit België, betekende het definitieve einde van openbare transacties van versierde meelzakken gedurende de oorlog .
In het buitenland waren verkopingen in de jaren 1915-1917.

Devotelijk bewaard als precieus-artistieke documenten
“Het zou van mijnentwege ondankbaar zijn moest ik stilzwijgend voorbijgaan de bewerkte “bloemzakken” – dezelfde waarin Amerika meel naar België stuurde en stuurt – en welke, o.a. mej. Louise Aerts zoo teerfijn heeft geborduurd; beschilderd met vlaggen, korenaren, bladjes en versierd met passende opschriften; zoo, dat het een echt prachtwerk is, dat nu met bewondering wordt bekeken, en dat later, door ons nageslacht, zal devotelijk bewaard worden als precieus-artistieke documenten uit onze onbegrijpelijken tijd. Joh. Demaegt.” (Belgisch dagblad, 17 november 1915)

Categorie 2b
Items zijn de meelzakken die verkocht zijn in België op fundraising- verkooptentoonstellingen ten behoeve van de oorlogswezen, meestens waren dit uitverkopen van verzamelingen van zakken, dan wel bewaarde items, vooral in het jaar 1919.
In 1923 hield het Werk voor de Wezen in Brussel een grote verkoping om geld in te zamelen voor de zorg van de oorlogswezen.

In 1919 en 1920 arriveerden in de VS dan eindelijk alle versierde meelzakken die in België geschenk waren gegeven aan de Amerikaanse gevolmachtigd minister in Brussel, Brand Whitlock en zijn vrouw. Eveneens arriveerden in New York volle kisten met de voorraad die de CRB had aangelegd in zijn kantoren in Brussel, Rotterdam en Londen. De animo voor de versierde zakken, in bredere zin de Belgische cadeaus en brieven voor ‘Amerika’, was na de oorlog volledig getaand. Na de opheffing van de CRB in 1923 namen de door hen opgerichte ‘The Friends of Belgium’ de taak over om de duizenden Belgische brieven en geschenken te distribueren over het land. Na enkele jaren stopte ook deze organisatie en verhuisden de ‘restanten’, waaronder honderden versierde meelzakken, naar de archieven van de Hoover Institution gevestigd bij de Stanford University in Palo Alto, Californië.

Categorie 3
Dit zijn de versierde bloemzakken die na de Wapenstilstand ter hand zijn genomen door Belgische borduursters als herinnering en memento van de oorlog. Het zijn de zakken met de jaartallen 1914-1918.

Amerikaanse borduursters hebben ook bloemzakken ter hand genomen, geïnspireerd door de Belgische voorbeelden die hun land bereikten. Deze zakken zijn te herkennen door het ontbreken van stempels, van de oorlogsjaartallen, de vlag van België mist, evenmin zijn de kleuren rood, geel, zwart gebruikt.

Souvenirs versus hongersnood – het Belgische spanningsveld
De rage van het bewerken van de zakken tot luxeartikelen en souvenirs beheerste het bezette België in het jaar 1915 vanaf het moment dat de bakkers de broden van het Amerikaanse meel in hun winkels hadden liggen en de zakken als bewijs tentoonstelden. In alle provincies zijn de zakken voor hergebruik ter hand genomen. De eerste focus lag op de productie van objecten ‘voor Amerika’.

Zodra de CRB en het Nationaal Komiteit levensmiddelen importeerden zette de bevolking zich aan het bedanken van ‘de natie Amerika’. Kinderen in alle klassen, op alle scholen schreven brieven, maakten tekeningen en collages waarin ze persoonlijk bedankten voor het brood dat ze nu aten. Het bewerken van de lege meelzakken volgde in deze trend. De woorden ‘Dank, Merci, Gratitude, Hulde en Dank, Remerciements‘ vulden het doek, tesamen met de jaartallen 1914-1915.
CRB vertegenwoordigers namen versierde zakken mee terug naar New York. ‘Emptied Flour Sacks Return from Belgium, Works of Art’ ; Souvenirs of Belgian Gratitude‘, ‘Belgians Send Thanks by Embroidered Bags‘ kopten Amerikaanse kranten in september 1915.[3]

‘Zakkenvullen’
Het leed in België was er niet minder door blijkt uit de moderne, kritische geschiedschrijving waarin het Belgische spanningsveld is bestudeerd en beschreven:
‘Afgesneden van de onmisbare voedselinvoer en geconfronteerd met falende autochtone opbrengst en distributie werd België in armoede en hongersnood ondergedompeld. Aanzienlijke eiwit- en calorieëntekorten ontstonden. Een omvangrijke zwarte markt heeft de bestaande ongelijkheden versterkt.‘ [4]

Iconografie
De bewerkingen op de bloemzakken zijn nooit als zodanig bestudeerd op hun iconografie en esthetische schoonheid binnen de studie naar Belgische borduurwerken, kantontwerpen of kunstwerken.
Ik geef hier een beschouwing van de ontwerpen binnen de context van de geschiedenis van de versierde meelzakken. De objecten waren functioneel of ornamenteel.

De origine van de zakken uit Noord-Amerika combineerde met dat wat de Belgische maaksters en makers over de Noord-Amerikaanse landen bekend was.
De iconografie is bepaald door:

1 De bedrukkingen en stempels aangebracht op de zakken in de VS en Canada. Ze variëren van beeldmerken van maalderijen tot inscripties en teksten van hulporganisaties, gevoed door publiciteitscampagnes over hongersnood en armoede in bezet België en berooide vluchtelingen.

2 De Amerikaanse toespeling en wens om bedankt te worden, wat nieuwe impulsen tot schenkingen zou opleveren: DANK, MERCI, GRATEFUL. Het waren de woorden waarvan de Belgische organisaties verwachtten dat dit de beste opbrengst voor de liefdadigheidsverkopen van de zakken zou opleveren, zowel binnen België als daarbuiten, zoals in de VS.
‘Het Werk van den Kapmantel wil haar donateurs van harte aanbevelen om artistiek uitgevoerde objecten te kopen, vervaardigd van ‘Amerikaanse zakken’. Ze zullen dierbare herinneringen vormen; ‘een gedachte van dankbaarheid tegenover het zo genereuze Amerika’ is het uitgangspunt geweest voor de versieringen op de zakken.’ (Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 23 april 1916)

Celine Geeurickx-Moens uit Opwijk: “’t schijnt dat ons werk dollars verkocht wordt aan de milliardairen die gedenkenissen willen van het diep geteisterde België. De opbrengst is voor ons. …” (De Belgische Standaard, 7 mei 1915).

3 Amerikaanse bestellingen, zoals die van William C. Edgar van de Millers’ Belgian Relief Movement. Hij bestelde te Brussel borduurwerkjes op de geleegde zakken van de scheepslading die hij zelf had afgeleverd.

“I ordered a large quantity of these souvenirs to be embroidered and decorated by Belgian school children after a design shown me in Brussels. These bear the marks of various mills contributing to our cargo, as large a variety as could be selected”.

4 Belgische opdrachten van bestuurders van gemeenten en komiteiten.

‘het kussenovertrek is geborduurd door de Zusters Maricolen, in opdracht van het gemeentebestuur. De Zusters vroegen een bijdrage van 300 frank, de gemeenteraad keurde deze betaling goed.’ (‘Oostkamp onder de oorlog 1914-1918’)

5 Dat wat de Belgische leiders en leidsters passend vonden: vaderlandslievende iconen, ‘een gedacht van dezen tijd’, d.w.z. conflict gerelateerde symbolen, eten gerelateerd: ‘het benuttigen van den Amerikaansche Bloemzak, alzoo meteen gedenkenis en kunstvoorwerp wordend’

6 De Belgische leraressen van meisjesberoepsscholen die binnen hun lessen aan de zakken werkten. Zij bepaalden de onderwerpen, hadden patronen ter beschikking en gaven hun leerlingen al of niet de vrijheid om te creëren met de bedrukkingen op de zakken.

7 De opdracht aan de schilders/kunstenaars: ‘Burgemeester Herrmann-Debroux van Auderghem: het sturen van een bijzonder bewijs van dankbaarheid naar Amerika…. De resulterende meesterwerken zullen cadeau gedaan worden aan onze weldoeners- om deze aldaar te verkopen ten voordele van het Voedingswerk van België.’

8 De Britse blokkade van levensmiddelenimporten naar Duitsland en bezet België.

‘Mr. Asquith stated: “The British had no obligation to the civil population; that it was distinctly against the interests of the British people that the Germans should be relieved of their obligations, and that it was a monstrous idea that the British should send foodstuffs into Belgium simply to fill the vacuum created by German requisitions”.’ Memorandum Hoover (December 4, 1914)

Een Belgische handwerkster maakte een treffende geborduurde spotprent op de Britse houding. Een weldoorvoede John Bull, staat op de kade in een haven. Met zelfvoldane blik en handen in de zakken, keert hij zich demonstratief met zijn rug naar een stapel Amerikaanse zakken meel en het schip dat de levensmiddelen heeft aangevoerd.

De Britse blokkade blijkt tot op de dag van vandaag effect te hebben.
In Groot-Brittannië, een land met enorme collecties trench art, bevinden zich geen originele of versierde meelzakken in publieke collecties. Ik ben slechts met één private verzameling bekend. Desondanks: het upcyclen van meelzakken tot souvenirs is in GB begonnen, maanden voordat de eerste buitenlandse bloemzakken België bereikten!

Enkele kanttekeningen tot besluit
Het dubbele in de borduur- en schilderwerken was dat ze de vrijwillige medewerking vroegen van Belgische handwerksters en kunstenaars, zodat de resultaten verkocht konden worden en veel geld zouden opbrengen.

Dank
Professionele borduursters beklaagden zich over hun vergoedingen: deze waren nauwelijks genoeg om eten van te kopen, laat staan dat het uit kon om er ook de borduurgarens van te kopen. Het woord ‘DANK’ was dan ook meer van toepassing op het eigen werk…
‘Il ne faudrait pas que sous le couvert d’une œuvre charitable, se déguisât une nouvelle forme d’exploitation, en ce moment où l’exploitation a déjà revêtu les forms les plus diverses. Secourir les besogneux, c’est bien, c’est beau, c’est juste. Les secourir au moyen d’un travail à peine rémunéré, cela devint fort discutable, si le centralisateur de ces travaux y trouve l’occasion d’amasser une petite fortune.’[6]

Vodden
De borduursters op school klaagden over saaie lessen, een moeder keurde het upcyclen van de bloemzakken af.
Elvire Heeren (°Antwerpen 14.02.1900) schreef in april 1915 aan haar nichtje [7]: “Liefste Germaine, Sedert omtrent 14 dagen hebben wij in de school den ganschen dag handwerk mogen doen dat zal opgezonden worden naar Amerika, de kooper welke er het meest voor biedt ontvangt het werkje, de opbrengst daarvan wordt omgezet in eetwaren en wordt aan de armen van onze stad uitgedeeld. … .
Elvire vervolgde:
“Als wij weer in de school terug keeren, wordt al het handwerk uitgestald, dus hebben weer geen les, ma permeteert er maar over dat wij nu nog onzen kostelijken tijd in zulke vodden moeten steken.”

Zakken zijn vol herinneringen. Iedere zak koestert een kostbaar en kwetsbaar verhaal’.

Voetnoten:
[1] Uit: ‘Beeldende vormleer’, uitgeverij Cantecleer, 1963

[1a] ‘De zandzak in den oorlog’, Vooruit, 8 augustus 1915

[2] Nicholas J. Saunders, met medewerking van Dominiek Dendooven, Loopgravenkunst. Ieper, In Flanders Fields Museum i.s.m. Uitgeverij Van De Wiele, Brugge, 2004.

[3] New York Tribune, The Baltimore Sun, 19 september 1915; The Philadelphia Inquirer, 26 september 1915

[4] Scholliers, Peter, Oorlog en voeding: de invloed van de Eerste Wereldoorlog op het Belgische voedingspatroon, 1890-1940. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, elfde jaargang, nummer 1, februari 1985

[5] Nath, Giselle, Voedselschaarste en voedselbedeling, tactieken en strategieën. Twee episodes uit de Belgische bezetting tijdens de Eerste Wereldoorlog. Gent: Universiteit Gent, Scriptie voorgedragen tot de graad van Master in de Geschiedenis (2010-2011)

[6] Le Messager de Bruxelles, 4 augustus 1915

[7] Nieuwe meesters, magere tijden, Diane De Keyzer p. 296
Collectie Hugo (Antwerpen 05.07.1924, zoon Elvire Heeren en Karel Resseler) en Walter Resseler (Antwerpen, 02.04.1952, kleinzoon Elvire en Karel)

De vraag die mij vaak wordt gesteld is: “Hoeveel zakken meel stuurden de Amerikanen en Canadezen naar België?”
Met andere woorden: hoeveel ‘Amerikaanse bloemzakken’ kwamen in Belgisch bezit van bakkers, NKHV/CNSA, de provinciale en lokale komiteiten doordat de Commission for Relief in Belgium zakken meel importeerde voor hun broodvoorziening?
Een interessante vraag, want hoeveel bloemzakken vormden de bron voor de huidige collecties Versierde meelzakken in WO I?

CRB Statistical Review of Relief Operations by George I. Gay, 1925
De Commission for Relief in Belgium (CRB) bracht verslag uit over haar werkzaamheden van 1914-1919 in een rapport opgesteld door George I. Gay in 1925. Het rapport is volledig gevuld met tabellen en statistieken. Aankopen, schenkingen, productcategoriëen, oceaanstomers en meer staan per dag, maand, jaar verantwoord.

Meelzakken
Voor mijn onderzoek naar de versierde meelzakken in WO I gaat mijn interesse naar de invoer van zakken meel, graan, schepen, hoeveel en wanneer, ging het om aankopen of schenkingen?

In dit blog heb ik de cijfers verwerkt in een aantal grafieken ter illustratie van de CRB-werkzaamheden, zoals gerapporteerd door George I. Gay.
Welke cijfers en informatie terug te vinden zijn in België in de archieven van CNSA/NKHV, de Belgische contractpartner van de CRB en feitelijk de opdrachtgever van de leveranties , is een vraag voor verder onderzoek.

CRB Voedselimport
Het tonnage van de voedselimport van de CRB per jaar in productcategoriëen.

CRB importen van graan in bulk en bloem (meel) in zakken
Welke aandelen waren er jaarlijks voor graan in bulk dat gemalen is in de Belgische maalderijen vergeleken met Amerikaans en Canadees meel dat in zakken is geïmporteerd?

Tabel bloem (meel) en graan in metrische tonnen

In deze grafiek is de jaarlijkse import van graan en bloem procentueel ten opzichte van elkaar weergegeven.

Waarom bloem?
Voor de oorlog uitbrak in augustus 1914 was de import van granen gemeengoed in België. Via de haven van Antwerpen kwamen de volgeladen oceaanstomers uit Argentinië en Noord-Amerika. Graanzuigers laden het graan over in aken voor transport naar de maalderijen in het binnenland.*)
Waarom dan kiezen voor de inefficiëntie en kostenverhoging van het importeren van meel in zakken tijdens schaarste en oorlogstijd?

Vooropgesteld: Uit efficiëntie overwegingen kocht de CRB zoveel mogelijk graan in dat werd gemalen in Belgische maalderijen. De maalderij Meunerie Bruxelloise bij Brussel was een voorname contractpartner van de CNSA/NKHV.

In jaar 1 accepteerde de CRB zakken bloem vanwege de publiciteitscampagne in de VS, die druk moest zetten op de Britse regering om de voedselimporten toe te staan. Zie het blog De Bevoorrading van België.
In jaar 2 en 3 bracht de CRB slechts een paar duizend ton bloem (meel) in zakken België binnen. Graan, gemalen in de Belgische maalderijen, voorzag in de behoefte van bloem voor de broodvoorziening.

De Verenigde Staten treden toe tot de oorlog
In april 1917, jaar 3 van CRB activiteit, was de VS toegetreden tot de oorlog en waren de Amerikaanse CRB vertegenwoordigers vertrokken uit België. Spanje en Nederland namen de toezichthoudende taken over.
De belangrijkste wijziging die plaatsvond was de financiering van de importen. De CRB liet deze volledig overnemen door de Amerikaanse overheid. Kennelijk is er binnen deze deal ingezet op aanzienlijk meer import van (Amerikaanse) bloem in zakken, naast het graan in bulk, blijkens de cijfers van jaren 4 en 5.

Voor mijn onderzoek naar versierde meelzakken is de vraagstelling of de bloemzakken die van november 1917 tot augustus 1919 zijn geïmporteerd, geschikt waren voor hergebruik en zo ja, door de Belgische bestuurderen van CNSA/NKHV ter beschikking zijn gesteld van liefdadigheidsorganisaties?
Ongetwijfeld niet:
Ten eerste heeft de versiering van meelzakken in België plaats gevonden in het jaar 1915 en begin 1916 in reactie op de schenkingen bloem in jaar 1. Daarna was de rage over.
Ten tweede was de bevoorrading van meel in de jaren 4 en 5 ingekocht door de CRB en zullen de zakken industriële verpakkingen zijn geweest.

Inkoop en schenkingen
De CRB was een inkooporganisatie. Ze financierde de aankoop van goederen met leningen, garanties en subsidies van Belgische, Franse, Britse en Amerikaanse industriëlen en overheden.

Een klein gedeelte van de importen van de CRB waren schenkingen van de bevolkingen van Groot-Brittannië, de Gemenebest waaronder Canada, en de Verenigde Staten.

Het eerste jaar van de importen van de CRB bestond 16% van de goederen die bezet België bereikten uit schenkingen.
De helft hiervan was bloem (meel), verpakt in zakken.

Inkoop en schenkingen van meel in het eerste jaar
Van november 1914 tot oktober 1915 heeft de CRB 108.244 ton bloem (meel) ingekocht (zijnde 71%). Ze verscheepten 45.615 ton bloem (meel) dat geschonken was (zijnde 29%). Totaal werd er 153.859 ton ingevoerd in het eerste jaar.

Uit mijn onderzoek blijkt dat het meel was verpakt in zakken van 12, 24, 48, 98 en 220 LBS. (1 LBS is 0,45 kg). Ook heb ik zakken gezien van 50 en 100 kg.

Schenkingen bloem uit de VS zijn meest verpakt in zakken van 49 LBS. Van de aankopen van CRB is bekend dat 20 ton bloem ‘Flour Canada’s Gift’ en ‘Gift from Ontario (Canada) to the Motherland‘ gekocht in Groot-Brittannië verpakt was in zakken van 98 LBS; 50.000 barrels bloem gekocht door de American Commission for Relief in Belgium in New York waren verpakt in zakken van 49 LBS en bedrukt met het label ‘American Commission‘.
De schenkingen bloem uit Canada zijn hoofdzakelijk verpakt in zakken van 98 LBS. In het rapport Relief Work for the Victims of the War in Belgium wordt gerapporteerd over de zakken meel verscheept in de vier schepen SS Tremorvah, SS Dorie, SS Calcutta, SS Treneglos, plus lading voor het vijfde schip (SS St. Cecilia).

Import aantal meelzakken
De CRB-statistieken van 1925 in combinatie met de resultaten uit mijn onderzoek leiden tot een inschatting van het aantal geïmporteerde meelzakken uit de VS, Canada en de rest van de wereld.

Import meelzakken in bezet België

Conclusie
De inschatting is dat de CRB de import van 4,5 miljoen zakken bloem heeft georganiseerd tussen november 1914 en oktober 1915, waarvan één derde donaties: 1,5 miljoen zakken en twee derde aankoop: 3 miljoen zakken. De bijdrage van Canada aan de import van meelzakken is op basis van deze inschatting 15%.

Zij hebben de bron gevormd voor de huidige collecties originele en versierde meelzakken van WO I.

Dank aan James Gordon-Cumming, www.trenchart.co.uk, voor de inspirerende gedachtenwisseling over deze cijfers

Bronnen:
Commission for Relief in Belgium (CRB). Statistical Review of Relief Operations by George I. Gay, 1925

Prud’homme, H., Relief Work for the Victims of the War in Belgium. Report on donations received and shipments made to Belgium since the Work was started up to February 5th, 1915. Montréal, February 5th, 1915

*) Becuwe, Frank, In de ban van Ceres. Klein- en grootmaalderijen in Vlaanderen (ca. 1850-ca. 1950). Relicta Monografieën 3. Archeologie, Monumenten en Landschapsonderzoek in Vlaanderen. Brussel, VlOE, 2009