Auteur: Annelien van Kempen

De website Europeana Collections 1914-1918 zette me op het spoor van deze unieke foto van twee jonge, Belgische borduursters, plus twee versierde meelzakken in een particuliere collectie [1].

In de bijdrage ‘Octaaf De keersmaecker uit Oppuurs’ vertelt zoon Jozef over de belevenissen van zijn vader als soldaat in WOI en het platbranden van de molen van zijn nonkel in 1914. Het verhaal uit Oppuurs brengt een Belgische molen en een Amerikaanse maalderij bij elkaar.
Jozef De keersmaecker is Ere-Schepen van Oppuurs, ook is hij schrijver van geschiedkundige boeken, onder meer de ‘Geschiedenis van Oppuurs 1311-2003’.

Oppuurs
Oppuurs, deelgemeente van Puurs-Sint-Amands ligt in de provincie Antwerpen. Ik reisde er in november 2019 naar toe, de heer en mevrouw De keersmaecker-Verbruggen waren zo vriendelijk mij thuis te ontvangen, zodat ik de versierde meelzakken kon bestuderen en deelgenoot werd van de bijbehorende familieverhalen.

De molen van Oppuurs was oorspronkelijk een houten graanwindmolen, die voor 1508 was opgericht. In 1887 erfde molenaar Petrus Edmond Verbruggen de molen van zijn overleden vrouw. Verbruggen hertrouwde met Maria Rosalia Van Der Linden, toen hij overleed in 1907 liet hij de molen na aan zijn vrouw en kinderen.

Intussen was de standaardmolen tijdens een storm in 1898 omgewaaid, maar was in 1901 herbouwd als een ‘beltmolen’ met een vrij hoog onderstuk, aangeaard met een talud. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog sloeg het noodlot opnieuw toe. Het Belgische leger stak de molen in brand: de molen zou het uitzicht op de oprukkende Duitse troepen vanuit het fort van Bornem belemmeren, en als de Duitsers toch oprukten zou de molen voor hen niet meer kunnen dienen als uitkijkpost.

De molen is ter plekke nooit herbouwd, het enige dat er tegenwoordig aan herinnert, is de molenput.[2]

Familie Verbruggen
De molenaarsfamilie Verbruggen ging met haar tijd mee, in 1917-1918 richtte zij bij het station van Oppuurs een nieuwe stoommaalderij op. Na jarenlang touwtrekken betaalde de Belgische staat uiteindelijk een schadevergoeding voor het vernielen van de molen.

In het gezin van Rosalie Verbruggen-Van Der Linden is heel veel gehandwerkt. De meisjes gingen in Oppuurs op school bij de zusters van Annonciaden uit Veltem, veruit de meeste mensen uit het dorp hebben een stuk van hun opvoeding te danken aan deze zusters.
In 1912 is er een kantschool gesticht.

Antoinette en Irena Verbruggen
Antoinette en Irena Verbruggen maakten op doek van meelzakken een tweeluik met de afbeelding van de familie-molen in operationele en in verwoeste staat: ‘”Hulde en Dank Oppuers 1914” en “Amerika Hulp in Nood 1915” vermeldde het borduurwerk, twee stukken stof aaneengezet en omrand met een brede strook kantwerk en versierd met band en kwasten. Het zal een kleurrijk handwerk zijn geweest.
Op de foto lieten de meisjes trots hun werk zien. Achterop de foto staat geschreven: L: Irène Verbruggen, R. Antoinette Verbruggen, zusters, tantes van Jeanneke Verbruggen. Deze zakjes waren een aandenken als dank voor de Amerikaanse hulp. Het zijn bloemzakjes, en zijn in ’t bezit van de familie Verbruggen.

Helaas is niet bekend waar het handwerk op de foto is gebleven.

Bij de fotosessie is ook de complete familie Verbruggen-Van Der Linden geportretteerd, er waren toen nog 9 kinderen in leven. De twee jongens, Modest en Frans, staan links en rechts van hun moeder Rosalie, zij zullen het bedrijf voortzetten. Irena en Antoinette zullen later als nonnen in het klooster treden.
Zuster Rozalia, dochter van O.L.Vrouw van het H.Hart, Antonia Verbruggen (Oppuurs 27.06.1898 – Rumst 07.07.1989) is geprofest te Opwijk op 25 augustus 1929.
Haar zus Irena Verbruggen (Oppuurs 19.06.1893 – Ternat 09.03.1984) is bij de zusters Ursulinen te Mollem ingetreden op 16 augustus 1917 en legde daar op 21 oktober 1925 de eeuwige geloften af; haar naam was Zuster Edmond.

Twee andere zusjes Verbruggen, Maria en Louise, werden onderwijzeres met vaste benoeming op de lagere school in Oppuurs.

Twee versierde meelzakken
Er zijn twee goed bewaarde, versierde meelzakken, die na het overlijden van Frans Verbruggen bij hem thuis gevonden zijn door zijn oudste dochter Jeanne en haar man Jozef De keersmaecker.

Al eerder schreef ik over een van deze versierde meelzakken in het blog ‘Verwondering over een Koene Held’.

Wheatland Roller Mill Co, Wheatland, Wyoming
“Dank van Oppuers” staat in hoofdletters op de meelzak, die afkomstig is van de maalderij Wheatland Roller Mill Co. in Wheatland, Wyoming, VS. De zak ‘Belgian Relief Flour’ kwam aan in België in maart 1915 door de hulpactie ‘The Miller’s Belgian Relief Movement 1914-15’ van de Northwestern Miller, het vakblad van Amerikaanse molenaars in Minneapolis [3].

De bevolking van de staat Wyoming had in het najaar van 1914 geld ingezameld voor de behoeftige Belgische bevolking en daarmee meel aangekocht bij de Wheatland Roller Mill Co., zo staat vermeld in het verslag van de hulpactie.
De meelfabriek heeft bestaan van 1897 tot 1931 [4]. Wheatland herdenkt de geschiedenis van de maalderij tot de dag van vandaag met een muurschildering, die door het ‘Platte County Art Guild’ in 2017 in het centrum is aangebracht.

De South Point
Het schip de South Point vervoerde een lading van 6200 ton hulpgoederen voor een waarde van $500.000 van Philadelphia naar Rotterdam. De South Point kwam veilig aan in de haven van Rotterdam op 27 februari 1915, daar zijn de zakken meel direct overgeladen in binnenvaartschepen en verscheept naar Belgische havens. Een aantal aken voer naar Antwerpen; vandaar zal het meel gedistribueerd zijn naar Oppuurs.

Geleegde zakken zullen overgedragen zijn aan de kloosterschool van de zusters Annonciaden in Oppuurs, waar de meisjes-leerlingen de meelzakken hebben bewerkt als onderdeel van hun opleiding in naaldvakken.

Op de niet bedrukte kant van de meelzak zal allereerst een ontwerp zijn gemaakt en het patroon getekend, op sommige plaatsen zie je nog blauwe lijntjes op het doek staan. Het borduurwerk is secuur uitgevoerd, evenals de brede kanten rand, zie de bijlage met de volledige inventarisatie van de meelzak.
Opmerkelijk zijn:

• De drie knoopsgaten
• Het jaartal ‘1915’ als het jaar van de versiering, in plaats van een tijdlijn 1914-1915
• Europeana Collections 1914-1918 vermeldt de bijdrage van Henri Vertongen en plaatste een foto van een overeenkomstig versierde meelzak met ‘Dank van Puers’.

Mijn dank gaat uit naar Jozef De keersmaecker en zijn vrouw Jeanne Verbruggen. Zij is de kleindochter van Rosalie Verbruggen-Van Der Linden en heeft haar grootmoeder gekend als een zelfstandige, doortastende vrouw. Jeanne’s tante nonnekes borduurden als schoolmeisjes de meelzakken met de molens. Wie weet hebben zij en de andere dochters Verbruggen ook de twee door broer Frans bewaarde meelzakken bewerkt.

AANVULLING 5 november 2021

In de collectie van de Hoover Institution Library-Archives op Stanford University is in de Ben S. Allen Collection een meelzak ‘Belgian Relief Flour Pillsbury Flour Mills‘ bewaard, geschonken door het plaatselijk hulpkomiteit van Oppuers. De leden van het komiteit hebben hun handtekening geplaatst, onder de foto’s van Koning Albert I en Koningin Elisabeth.

Tussen hen in een geborduurde leeuw, die wat mistroostig voor zich uit staart.  De vlaggen van de VS en België en het wapen van Oppuers zijn geborduurd; een brede strook kant vormt de randversiering. ‘M.Mees’ is de handtekening van de borduurster. Maria Josepha Isabella Mees ( Oppuurs 08.02.1901 – Beerse 06.12.1976) was 14 jaar toen zij in 1915 de versieringen voor het hulpkomiteit aanbracht op de meelzak. Zij was de dochter van de gemeenteonderwijzer Jan Mees en Maria Van Assche. Later trouwde Maria Mees met Dirk Vancoppenolle (Essen 20.05.1895 – Beerse 21.08.1978); hij was doctor in Germaanse filologie, leraar aan het Koninklijk Atheneum.

Evelyn McMillan meldt over Benjamin S. Allen: ‘he was a Stanford University graduate, a friend of Hoover’s, an American journalist based in London, and helpful in writing about the situation in Belgium during the war to tell the world what was going on and what was needed‘. Allen schreef voor Associated Press, hij was CRB gedelegeerde vanaf oktober 1914 tot het einde van de werkzaamheden van de CRB.

De leden van het hulpkomiteit Oppuurs waren: Frans van Damme, Schepene dienstdoende Burgemeester (voorzitter); Jan Mees, Schepene; E. Lauwers; J. Slachmuylders; J. Hulsbosch; H. Stevens; Ed. Willocx; Alberie Theyskens, onderpastoor in Oppuurs, (secretaris schatbewaarder); Joseph Van Assche, rentenier; Modeste Verbruggen, maalder.

Dank aan:
– Evelyn McMillan voor het beschikbaar krijgen van de foto’s van de meelzak in de Ben S. Allen Collection in HILA;
– de leden van de Facebook groep Lizerne Trench Art (LTA), Jorn van Bulck en Ingo Luypaert, voor de hulp bij het identificeren van de namen van het hulpkomiteit Oppuers;
– Bart Palmans van Heverstam, Heemkundige Verzamelkring Sint-Amands;
– Hubert Bovens te Wilsele voor de opzoeking van biografische gegevens;
– Patricia Quaghebeur van KADOC, Leuven voor de biografische gegevens van Zuster Edmond/Irena Verbruggen.

Voetnoten:

[1] De versierde meelzakken ‘Dank van Oppuers’ en ‘Koene Held’ zijn voor het publiek te zien geweest bij Heemkundige Verzamelkring Sint-Amands HeverStam tijdens de tentoonstelling ‘Het gezicht van de Groote Oorlog’ in 2018. Zie ook hun nieuwsbrief waarin dit blog in hoofdstukken wordt gepubliceerd.

[2] De geschiedenis van de molen van Oppuurs staat beschreven in de Molendatabase.EU onder de collectie ‘Verdwenen Belgische Molens’

[3] Zie ook mijn blog/artikel ‘Een Bekende Vlaamse Meelzak in Het Land van Nevele’ van 25 oktober 2018

[4] Meer over de geschiedenis van Wheatland Roller Mill Co. in het boek van Starley Talbott, Platte County. Images of America. Charleston SC: Arcadia Publishing, 2009

1914

Op 25 en 26 december ontvangt St. Joost-ten-Noode de eerste zakken meel uit Amerika:  200 zakken meel, waarvan 176 zakken meel van 64 kg te verdelen onder de bakkers: ‘L’ ALIMENTATION’. – La commune de St-Josse-ten-Noode, a reçu les 25 et 26 courant, 200 sacs de farine; 176 sacs ont été réparti entre les boulangers de la commune et 24 sacs ont été remis à l’Œuvre de l’alimentation de la commune. Chaque sac était de 64 kilos. (Le Bruxellois, 30 december 1914)

Le Temps Présent
De coverfoto van het Kerstnummer van Le Temps Présent toont een kleuter, een hongerig meisje, happend in een dikke, belegde boterham. Het zou een iconische foto worden. De foto van de etende hummel is tot op de dag van vandaag in gebruik als beeldvorming over de voedselhulp aan België in de Grote Oorlog.

The Chicago Evening Post
In de Amerikaanse krant The Chicago Evening Post was de foto van het meisje al eerder verschenen. Op dinsdag 24 november 1914, de vooravond van Thanksgiving Day, stond deze op de voorpagina van de krant in Chicago: ‘Belgian Mite Gets First Bite in 2 Days’ (‘Belgische hummel neemt haar eerste hap sinds twee dagen’).
De foto blijkt gemaakt door een fotograaf van uitgeverij Doubleday-Page, New York City: ‘Doubleday-Page Photo’. [1]

Het onderschrift is een oproep van de krant om geld te geven voor de voedselhulp aan België.
‘Foto genomen in Nederland toont Belgische wees die haar eerste hap voedsel eet na twee dagen alleen en hongerig te hebben rondgezworven. Het zijn zulke verwaarloosde kinderen die het meelfonds van The Post zal helpen. Verstuur vandaag nog uw cheque.’

War Bread
De journalist Edward Eyre Hunt (1885-1953) schreef in het boek ‘War Bread’  over zijn ervaringen in België toen hij werkte in de provincie Antwerpen voor de Commission for Relief in Belgium (CRB).

In zijn Amerikaanse boek gebruikt Hunt op de titelplaat de foto van het meisje (met het simpele bijschrift “War Bread” (Oorlogsbrood)): de hummel, genietend van een dikke boterham.

Hunt doet verslag van het versieren van meelzakken door dames in Antwerpen. Het bijschrift onder de foto van zes versierde meelzakken is: “FLOUR SACKS. Embroidered and painted by the Belgians as souvenirs for the Americans.” (Meelzakken. Geborduurd en geschilderd door de Belgen als souvenirs voor de Amerikanen). Door mijn onderzoek naar de versierde meelzakken in WOI kan ik hier aan toe voegen dat de Belgen de souvenirs niet alleen voor de Amerikanen, maar zeker ook voor zichzelf maakten.

Nieuwe meesters, magere tijden
Museum Plantin-Moretus in Antwerpen bewaart in het Prentenkabinet een tekening in zwart krijt van tekenaar Louis Ketels, gedateerd 4 september 1917, met titel ‘Vluchtelingenmeisje te Breda‘.
Een afdruk van de tekening met als titel ‘Oorlogskind, kind van de rekening‘ is te vinden op blz. 50 in het boek ‘Nieuwe meesters, magere tijden’ van Diane de Keyzer (2013).

De foto van het “de kleine vluchtelinge” is door Louis Ketels exact nagetekend in spiegelbeeld!

WWI Crusaders

Honderd jaar later is de foto van de Belgische hummel opnieuw actueel. In 2018 verscheen ‘WWI Crusaders’, in 2020 ‘Yanks behind the Lines’ van auteur Jeffrey B. Miller. De hummel siert de cover van beide boeken.
De auteur is een kleinzoon van de Antwerpse Erica Bunge (1892-1986), die trouwde met CRB-medewerker Milton M. Brown (1893-1979). Miller beschrijft  de liefdesgeschiedenis van zijn grootouders en het intensieve leven van de jonge mannen en vrouwen die werkten voor de CRB van augustus 1914 tot mei 1917.

Als ik naar de foto’s kijk en de bijschriften lees, vraag ik me af: was ze een Belgische vluchtelinge in Breda, Nederland, of was ze in Diksmuide, België? Was ze een wees? Is dit echt haar eerste hap in twee dagen geweest?

1915

De coverfoto van L’ Evénément Illustré toont een schildering van de kunstenaar Gaston Haustraete.

Met Haustraete (Everbeek, 1878 – Elsene, 1949) heb ik kennis gemaakt door zijn geschilderde meelzak van de Thompson Milling Co., opgenomen in de Moulckers Collection, St. Edwards University, Austin, Texas, VS. Het kinderportretje op de meelzak vertoont een opvallende gelijkenis met het portret van het kindje op de kerstcover. Op beide schilderingen houdt het kindje iets vast in zijn rechterknuistje, op de coverfoto lijkt het een soldaatje, symbool voor vader, vechtend aan het front? De rode bloemetjes op de meelzak staan symbool voor de hoop. Het verhaal van de meelzak staat beschreven in mijn blog over de Moulckers Collection van 30 november 2018.

December oproep in de krant: “Ga kijken naar de Amerikaansche Zakken. Werkstukken gemaakt door arbeidsters. Nieuwstraat 105 in Brussel”.

In Anderlecht, bij Brussel, opende in december 1915 in de veeartsenijschool een tentoonstelling van kunst en toegepaste kunst, waar via een verloting kunstwerken verkregen konden worden. De opbrengst was voor de goede werken van de plaatselijke hulp- en voedingskomiteit.

Ik vermoed dat er versierde meelzakken zullen zijn aangeboden tussen de kunstwerken. In Anderlecht was het instituut van de Sœurs de Notre Dame, een beroepsschool voor meisjes, gevestigd. Zij hebben zeer veel meelzakken tijdens de lessen klassikaal versierd. Het Herbert Hoover Presidential Library and Museum in West Branch, Iowa bezit tientallen  werkstukken van de leerlingen uit Anderlecht.

Evariste Carpentier (Kuurne, 1845 – Luik, 1922) beschilderde een meelzak van Preston Milling Co., uit Preston, Idaho, VS. Als vooraanstaand schilder en voormalig directeur van de Academie van Schone Kunsten in Luik, maakte de kerstschildering indruk. Een foto werd vermenigvuldigd als ansichtkaart, die werd verkocht voor het goede doel, de soepbedeling in Luik. De ansichtkaarten zijn nog altijd gewilde verzamelobjecten.

De oud-leerlingen van de Academie in Luik organiseerden in de kerst- en nieuwjaarsperiode de 15e Salon van Kunst en Toegepaste Kunst waarvan de opbrengst onder meer bestemd was voor de ‘Solidarité Artistique’. Het fonds gaf op discrete wijze hulp aan de talrijke armlastige  kunstenaars, die getroffen waren door de oorlogs-omstandigheden. In het programmaboekje staan diverse borduurwerken vermeld van de dames Irma Terhell en Nina Kepenne-Delheid, maar ik kan er niet uit opmaken of het versierde meelzakken waren.

1916

Vrouwen en jonge kinderen rond de kerstboom vullen de schildering op de cover van het kerstnummer.

“C’est la fête intime de la famille, qui réunit tous les cœurs en une douce communion de pensées, de souvenirs et de joies. (Het is het intieme familie feest, dat alle harten tesamen brengt in een tedere gemeenschap van gedachten, herinneringen en vreugde).”

1917

In Londen, in de grote hal van het gebouw Criterion, verzamelde zich een elite-gezelschap voor het bijwonen van een thé-concert, georganiseerd door een omvangrijk dames-comité, ten behoeve van de ‘Noël des Petits pauvres d’ Anvers’ (Kerstmis van de Kleine armen van Antwerpen). Het concert begon met een oude dans van dansers in klassieke costuums, daarna zongen enkele solisten prachtige liederen. Het volgende intermezzo bevatte de verkoop bij opbod van een serie geborduurde meelzakken. De veiling bracht 40 Engelse ponden op.

Georges Desplas, die op het programma vermeld stond met de pompeuze titel ‘officiële spreker van het Belgische leger’, … kreeg veel applaus na het zingen van zijn legerliederen. Met een verbluffende energie trad hij, al improviserend, op als veilingmeester, die in België versierde, geborduurde meelzakken van WOI op de veiling zette. Hij haalde bijna veertig pond op, die overgemaakt zal worden aan het goede doel; het resultaat van zijn spraakwaterval …

De Belgische kranten vermelden eind 1916 en eind 1917 weinig berichten over versierde meelzakken. De bevolking had zwaar te lijden onder voedsel- , kleding- en brandstofschaarste en ijskoude winters.

[1] ‘Doubleday-Page Photo’:
Merk op dat de naam Page verwijst naar Walter Hines Page (Cary, North Carolina, 15.08.1855 – Pinehurst, North Carolina, 21.12.1918), de ambassadeur van de Verenigde Staten in Groot-Brittannië tijdens WO I. Page had een imposante carrière als journalist en uitgever voordat hij in maart 1913 tot ambassadeur in Londen werd benoemd door President Wilson. Page was van 1900-1913 partner in de uitgeverij Doubleday, Page & Company.

De ontstaansgeschiedenis en de waarde van de ‘Versierde Meelzakken in WOI’ is in boeken, tijdschriften en online vaak beschreven. Ik heb inmiddels vele primaire en secundaire bronnen geraadpleegd, zie mijn bibliografie.

Primaire bronnen zijn geschreven door personen, die zelf in de jaren van WOI en direct erna betrokken zijn geweest bij de Versierde Meelzakken. Secundaire bronnen zijn geschreven door personen die er niet direct bij betrokken zijn geweest, baseren zich op primaire bronnen en zijn in latere jaren gemaakt.

Auteur Daniël Vanacker van Het 14-18 Boek (2006), noemde me twee Belgische primaire bronnen uit 1916 en 1919 met referentie naar versierde meelzakken.
Waar zou ik die boeken kunnen lezen?
Zijn suggestie was de Koninklijke Bibliotheek/Bibliotheque Royale van België (KBR) in Brussel.
Omdat ik in Voorburg bij Den Haag woon, was mijn praktische gedachte: de Koninklijke Bibliotheek van Nederland (KB) in Den Haag.

Eerste actie was dan ook online zoeken op de website WorldCat.org, die tip kreeg ik lang geleden van mijn dochter, promovenda aan de Universiteit Leiden, wetenschappers zoeken zo wereldwijd en vinden hun boeken, artikelen en tijdschriften in de dichtst bij zijnde bibliotheek. Een aanrader voor iedereen die publicaties zoekt.

Mijn actie had resultaat. De serie Belgische boeken waren in de KB in depot en uitleenbaar. Ik vroeg de boeken online aan en de volgende dag fietste ik langs de KB en haalde de boeken op. Boeken van 100 jaar oud zijn meestal alleen in de bibliotheek te raadplegen, gelukkig mochten deze mee naar huis. Saillant detail was dat een deel van de boeken nog niet eerder uitgeleend was door de KB en daarom niet online in de catalogus vindbaar was.

Jean Massart publiceerde in 1916 ‘Comment les Belges résistent à la domination allemande. Contribution au Livre des douleurs de la Belgique’.
Massart, een vooraanstaand Belgisch wetenschapper, doet verslag van hoe hij in zijn land het eerste jaar van de Duitse bezetting heeft beleefd, hij beschrijft vernielingen, opeisingen, tekorten, censuur, beperking van bewegingsvrijheid, gevangennemingen, etc. In augustus 1915 wist hij aan gevangenneming door de Duitsers te ontkomen en vluchtte met zijn gezin naar Frankrijk, waar hij zijn boek uitgaf.

Bijlagen in het boek zijn foto’s. Eén foto toont de etalage van een bakkerij ‘Boulangerie-Patisserie Verviétoise’ met zes geleegde meelzakken geshowed op een rij achter twee Amerikaanse vlaggen en boven de uitstalling van 40 broden. Het onderschrift luidt:

Massart verklaart de uitstalling in de bakkerij als een uiting van Belgisch patriottisme, gericht tegen de Duitse bezetting.

Hubert Bovens uit Wilsele, gespecialiseerd in familieopzoekingen heeft geprobeerd de locatie van de Boulangerie-Pâtisserie Verviétoise te achterhalen, het straatnummer is zichtbaar op de foto, het eindigt op ‘43’. Maar in welke stad of dorp is dit? Daniël Vanacker benadrukt dat de stad Brussel of Luik zal zijn, gelet op de verwijzing van Massart naar p. 204, de paragraaf ‘La gratitude des Belges envers les Etats-Unis’:
“La Belgique sait que c’est aux Etats-Unis qu’elle doit d’être ravitaillée. Sans la charité américaine notre patrie sombrait dans la détresse ou l’avaient plongée les exactions allemandes. Nul ici ne l’oubliera jamais et c’est au nom de la nation entière que le Roi Albert a remercié l’Amérique.
C’est à titre d’hommage, et aussi de reconnaissance, que le 22 février 1915, jour anniversaire de l’Indépendence américaine, les Belges portaient à la boutonnière la médaile avec le drapeau étoilé… ; à Liège, les officiers ont même arraché les insignes américains à des femmes et à des jeunes filles.”
(“België weet dat het aan de Verenigde Staten te danken is dat ze gevoed wordt. Zonder de Amerikaanse liefdadigheid zou ons vaderland op de rand van de afgrond staan ten gevolge van de Duitse wreedheden. Niemand hier zal het ooit vergeten en het is in naam van de hele natie dat koning Albert Amerika heeft bedankt. Het is als eerbetoon en teken van dankbaarheid dat op 22 februari 1915, de verjaardag van de Amerikaanse onafhankelijkheid, de Belgen in hun knoopsgat een versiersel met de stars-and-stripes droegen…; in Luik trokken Duitse officieren zelfs de Amerikaanse versierselen van de kleding van vrouwen en meisjes af.”)

Hubert Bovens ontdekte op internet een hedendaagse bakkerij Boulangerie-Pâtisserie Verviétoise in Sougné-Remouchamps, provincie Luik en pleegde een telefoontje. Jammer, er lijkt geen verband te zijn met de fotobijlage in het boek van Massart. We zouden er zo graag een broodje gaan eten.

‘Cinquante Mois d’Occupation Allemande’ is geschreven door de journalisten Louis Gille, Alphonse Ooms en Paul Delandsheere tijdens de Eerste Wereldoorlog en afgerond in november 1918. In vier delen geven de auteurs vanuit hun woonplaats Brussel hun ooggetuige-verslag van de 50 maanden Duitse bezetting. Het verslag leest als een dagboek en is ingedeeld op jaar, maand en dag. Zaterdag 17 juli 1915 bevat het bericht over de ‘sacs américains’, ze zijn bijzonder geliefd onder de verzamelaars van oorlogssouvenirs:

Zaterdag 17 juli 1915
De Amerikaanse zakken die het tarwemeel hebben bevat voor het Nationaal Hulp- en Voedingskomiteit (NHVK) zijn bijzonder geliefd onder verzamelaars van oorlogssouvenirs. De zakken zijn voorzien van opdrukken en hoe karakteristieker de bedrukking, hoe hoger de verkoopprijs. Een zak van 30 francs is bedrukt met blauwe en rode letters, de tekst luidt in het Engels:

Van de stad Springfield (Ohio)
Als getuigenis van genegenheid
Onze vrienden de Belgen
Aan deze heroïsche natie
God zegene het!

De zakken dragen behalve teksten, ook afbeeldingen in kleur; bijvoorbeeld het profiel van een Indiaan uit het Wilde Westen met verentooi.*) Het Nationaal Komiteit laat een groot aantal van deze zakken borduren, waarop vervolgens in zijden garens kleine Amerikaanse en Belgische vlaggen worden toegevoegd.
De borduursters maken schorten, lampenkappen, centerpieces, rugleuningen van fauteuils, gordijntjes. Meerdere zakken die aldus zijn getransformeerd en verfraaid, keren terug naar de Verenigde Staten als uiting van dankbaarheid van onze natie voor de hulp die we hebben ontvangen” (eigen vertaling).

Het verbaast me steeds met welk gemak ik de meeste publicaties ter beschikking krijg. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag is goed voorzien van Belgische titels, zowel Nederlands- als Franstalige.

Heeft de KB het niet in huis, dan zijn er andere bibliotheken in Nederland om gebruik van te maken.

Zo kwam ik in Amsterdam terecht in enerzijds de prachtige, oude bibliotheek van het Rijksmuseum en anderzijds de moderne bibliotheek van het

Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). De bibliotheek van de Vrije Universiteit staat er nog op mijn wensenlijst.

In Tilburg bezocht ik de bibliotheek van het TextielMuseum en had een zeer interessant gesprek met bibliothecaris Jantiene van Elk. Het TextielMuseum heeft geen kleding of handwerk van versierde meelzakken van WO I in de collectie, noch zijn er boeken of publicaties over het onderwerp aanwezig.

Toch was mijn bezoek aan de bibliotheek buitengewoon waardevol, omdat Jantiene me textielboeken aanreikte met borduurpatronen en -technieken uit begin 1900. Ook gaf ze mij input via hedendaagse boeken over textiel en vrouwen/emancipatie en ’subversief’ werken met textiel.

De adviezen van deze bibliothecaris vormen een afspiegeling van de prettige manier waarop de bibliotheken me wegwijs maken in hun boekenbezit.

*)Zie ook mijn blog ‘Meelzakken in Dendermonde’ van 11 november 2019