In Leuven en omgeving, zwaargehavend door de verwoestingen van het Duitse leger in de eerste weken van de Groote Oorlog, zijn duizend meelzakken geborduurd voor een zeer mooie liefdadigheidstentoonstelling ten bate van het Werk van den Kapmantel in de Paastijd 1916.
Ik vond het nieuws in dag- en weekbladen op de website ‘Het Archief – Nieuws van de Groote Oorlog’. De website geeft toegang tot de online databank van ‘Belgische pers uit de Groote Oorlog’.
Het weekblad Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven
Het weekblad Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven was een advertentieblad waarin katernen beschikbaar waren voor nieuws uit de stad.
Het blad was door het begin van de oorlog en de Duitse bezetting een aantal weken niet verschenen: tussen 15 augustus en 29 november 1914 ontbreken veertien edities, wat een ‘verplichtende opschorsing’ was geweest. De publicatie van 29 november 1914 maakte duidelijk dat het weekblad weer kon verschijnen en behoorde tot de door de Duitse bezetter gecensureerde pers.
Buiten de advertenties zouden de oorlogsberichten aangeleverd door de ‘Duitsche Krijgsoverheid’ worden opgenomen, alsmede plaatselijk nieuws, burgerlijke stand en nuttige inlichtingen. Het bestuur van het weekblad vond het annoncenblad ‘merkelijk gewijzigd, verbeterd en vermeerderd’.
Duizend ‘Amerikaansche zakken’
Aldus berichtte het Leuvense weekblad in 1916 over het initiatief duizend ‘Amerikaansche zakken’ te borduren voor de verkoop.
Het ‘Werk van den Kapmantel’ te Leuven organiseerde de grote verkooptentoonstelling die op Paaszondag 23 april opende. Het goede doel was geld inzamelen om te voorzien in ‘kapmantels’, jassen, voor schoolkinderen zonder middelen om zelf een jas te kopen.
In de winter van 1915/16 had het Werk van den Kapmantel aanzienlijke uitgaven gehad bij het verstrekken van de winterjassen. Geld was ook nodig als voorbereiding op de winter van 1916/17.
Het Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven publiceerde de volgende artikelen over de tentoonstelling en het vervolg van de verkoop van de meelzakken:
Op 9, 16 en 23 april 1916 – aankondiging van de tentoonstelling
Op 30 april 1916 – de tentoonstelling is verlengd tot donderdag 4 mei
Op 7 mei 1916 – zeer uitgebreid verslag van de opening en bezoek aan de tentoonstelling op Eerste Paasdag, 23 april
Op 22 oktober1916 – aankondiging verkoop bij La maison Delsart
Op 12 november en 17 december 1916 – aankondiging van de trekking van de Tombola (verloting)
Op 7 januari 1917 – trekking van de Tombola
Op 11 februari 1917 – de winnende loten kunnen worden afgehaald
Op 7 juli 1918 – rekening en verantwoording over de werkzaamheden.
Dagblad Het Vlaamsche Nieuws, Antwerpen
De krant ‘Het Vlaamsche Nieuws’ verscheen in nieuwe vorm met ingang van 14 januari 1915. Voor die datum was het dagblad tweetalig, Vlaams en Frans. ‘Het best ingelichte en meest verspreide Vlaamsche dagblad van België. Het eenige vrij en onafhankelijk orgaan van Vlaamsche, Vooruitstrevende Liberale denkwijze.’’, verscheen zeven dagen per week en was een door de Duitse bezetter gecensureerde krant.
Het Vlaamsche Nieuws berichtte lovend en kritisch:
Op 8 mei 1916 – in Leuven was de zeer mooie liefdadigheidstentoonstelling met ‘veel brio’ aangekondigd met zeer-hoogklinkende namen. Maar: de aanplakbrieven waren uitsluitend in het Frans gesteld. Sarcastisch merkte de krant op ‘Ook al een vorm van vaderlandslievende achting voor de Vlaamsche bevolking van Leuven.’
Het dagblad Le Quotidien, Brussel
Het dagblad Le Quotidien in Brussel werd opgericht in oorlogstijd; het verscheen met de eerste uitgave op 10 september 1914 en was een door de Duitse bezetter gecensureerd dagblad: ‘(…) het enige doel was ten dienste staan aan de inwoners van Brussel om onder de moeilijke levensomstandigheden hun bestaan zo waardig mogelijk te maken.’
In de databank Het Archief ontbreken tientallen exemplaren van de krant, maar in de navolgende uitgaven staan berichten over de tentoonstelling van versierde meelzakken, omdat deze na Pasen voor een zomermaand verhuisde van Leuven naar Brussel:
Op 24 april 1916 – benadrukking dat de leerlingen van de Ecole Professionnelle Bischoffsheim in Brussel deelnamen aan de tentoonstelling;
Op 12 juni 1916 – de verkooptentoonstelling voor het Werk van den Kapmantel in Leuven bracht een aardig bedrag op, namelijk 9.470 francs 70 centimes;
Op 8 juli 1916 – het Werk van den Kapmantel van Leuven exposeert en verkoopt een voorraad geborduurde meelzakken in de winkel van ‘Amerikaansche zakken’ in Brussel, Nieuwstraat 105;
Op 6 en 15 augustus 1916 – de verkooptentoonstelling in Brussel is voorbij, maar giften voor het Werk van den Kapmantel in Leuven zijn welkom bij Emile Pels in Brussel, boulevard Militaire 148 (NB. Dit is het adres van de directie van Le Quotidien).
Artistieke borduurwerken
Tevoren al beloofde de tentoonstelling een groot succes te worden, omdat er weken en maanden vlijtig aan het transformeren van de bloemzakken was gewerkt en de resultaten een lust voor het oog van de bezoekers zouden zijn.
‘L’ingéniosité, bon goût et l’esprit artistique des orphelines des hospices civils, des élèves des écoles communales et des écoles libres et des dames et demoiselles qui ont prêté leur bienveillant concours de l’œuvre, dans l’exécution des ouvrages féminins, sont choses connues.’[1]
(‘De vindingrijkheid, de goede smaak en de artistieke geest van de weesmeisjes in de burgerlijke weeshuizen, van de leerlingen van de gemeentelijke scholen en de vrije scholen en van de dames en jonge dames die allen hun welwillende medewerking aan onze liefdadigheid verleenden door de uitvoering van de vrouwelijke handwerken, zijn ons welbekend.)
Motivering van de versieringen
De gedachte achter de versieringen op de zakken is door de organisatoren duidelijk uitgesproken.
Op zich waren de meelzakken uit de VS en Canada in originele staat met hun kleurrijke bedrukkingen, Engelse woorden of bemoedigende teksten genoeg interessant om te verkopen en gewilde verzamelobjecten voor de bevolking in bezet België.
Waarom dan de opwerking van de katoenen zakken door versieringen met borduurwerk, kanten en beschilderingen, en/of confectioneren tot schortjes, tafelkleedjes, theemutsen, enzovoort?
De organisatoren in Leuven gaven de volgende motivering:
1) Amerikaanse beeldmerken
‘Les détails des vignettes imprimées sur la toiles des sacs par les généreux Américains, ont servi de motifs aux plus élégantes et harmonieuses combinaison de lignes et de couleur.’ [2]
(De details van de beeldmerken die de vrijgevige Amerikanen op de stof van de zakken drukten, dienden als motieven voor de meest elegante en harmonieuze combinatie van lijnen en kleuren.)
2) Originele vormen
‘(…) ce qui jettera les visiteurs dans l’émerveillement, ce sera le talent qui a été dépensé pour présenter ces travaux sous les formes les plus variées et les plus originales.[3]
((…) wat de bezoekers zal verbazen, is het talent waarmee deze werken in de meest uiteenlopende en originele vormen worden gepresenteerd.)
3) Een gedachte van dankbaarheid
‘Le comité du Caban se permet de recommander aux donateurs l’achat d’objets confectionnés avec des sacs américains, artistiquement exécutés. Ils constitueront des souvenirs précieux; une pensée de reconnaissance envers l’Amérique si généreuse, a présidé à la confection.’
(‘Het Werk van den Kapmantel wil haar donateurs van harte aanbevelen om artistiek uitgevoerde objecten te kopen, vervaardigd van ‘Amerikaanse zakken’. Ze zullen dierbare herinneringen vormen; ‘een gedachte van dankbaarheid tegenover het zo genereuze Amerika’ is het uitgangspunt geweest voor de versieringen op de zakken.’)
De teksten van dankbaarheid waren dus gericht op de Belgische bevolking. Zij dienden de herinnering te bewaren dat er meel was geschonken vanuit Noord-Amerika.
De geborduurde bloemzakken waren niet bedoeld om terug te sturen naar Amerika. Die foute veronderstelling wordt vaak gemaakt.
4) Bijdragen aan het goede doel
Het opwerken van de meelzakken bracht voor de liefdadige doelen een hogere opbrengst. Een originele zak had gemiddeld een verkoopprijs van 4 francs, versierde meelzakken brachten gemiddelde prijzen op van 15 tot 50 francs met uitschieters tot 200 francs.
‘En les acquérant, les personnes charitables feront profiter du prix de leurs achats deux œuvres, toutes deux si nécessaires: le «Secours discret» et l’ «Œuvre du Caban»’.[4]
(‘Met hun aankoop dragen de goede gevers bij aan twee zeer noodzakelijke goede doelen: de ‘Discrete Hulp’ en het ‘Werk van den Kapmantel’.)
Meisjesscholen
Elf scholen en instituten hebben bijgedragen aan het succes van de tentoonstelling, acht instellingen van Leuven, een van respectievelijk Heverlee, van Tildonk en van Brussel.
- L’orphelinat des hospices civils (sous la direction de Mlle Mottie);
- Les Sœurs de Marie (écoles de St-Quentin et de la rue de Beriot);
- L’Institut des Minimes;
- L’Institut du Sacré Cœur à Héverlé;
- Le pensionnat des Ursulines à Thildonck;
- L’école De Wandeleer;
- L’Institut Paridaens;
- Les Sœurs Rédemptoristines;
- La Protection de la jeune fille;
- L’école professionnelle communale des jeunes filles (direction de Mlle Vanhulst);
- L’école professionnelle Bischoffsheim à Bruxelles.
Overigens hebben ook vele individuele personen een bijdrage geleverd, maar zij zijn niet met name genoemd, omdat hun bescheidenheid dat niet toeliet…
Mlles Breuls, Vandemarck en Florentine Franckx
Drie borduursters zijn wel met name genoemd en gecomplimenteerd met hun werk.
* Mlle Breuls (mogelijk Marie Louise Breuls, ºSint-Gillis 11-10-1896 +Péruwelz 03-01-1978, dochter van Camille Breuls), beschilderde en borduurde een meelzak – geëxposeerd in de stand van de école libre;
* Mlle Vandemarck (mogelijk Joséphine Vandemarck, °Leuven 29-12-1893 +vóór 23-01-1968; zij was kleermaakster toen ze huwde te Leuven op 23-07-1921 met François Lemaître, bediende), borduurde een meelzak met de wapenschilden van de stad, tentoongesteld in de stand van het werk voor de Wezen;
* Mlle Florentine Franckx (ºLeuven 14-12-1895 +Leuven 30-07-1977; dochter van Isabelle Dekimpe (°Merksem 21-12-1860 +Leuven 31-08-1940), huisvrouw, en Eugène Théodore Franckx, medewerker in de burgerweeshuizen, zij hebben gewoond Rue Arnould Nobel 26, Leuven) borduurde als 20-jarige een kussen, een meelzak met de wapenschilden van België, tentoongesteld in de stand van de lokale beroepsschool voor meisjes. Florentine was later onderwijzeres/lerares, ze bleef ongehuwd en had geen kinderen.
In een Belgische privé collectie bevindt zich een prachtig geborduurde bloemzak ‘Chicago Evening Post van B.A.Eckhardt Milling Co., Chicago, Illinois’, met de wapenschilden van België. De verzamelaar kocht het borduurwerk eens, reeds ingekaderd, op een rommelmarkt. Hypothetisch komt deze in aanmerking om te zijn geborduurd door Florentine Franckx.
Mlles van Brussel
De juffrouwen Van Brussel kregen complimenten voor een collectieve presentatie van smaakvolle objecten.
Een van de centrale aandachttrekkers op de tentoonstelling was een ameublement voor een boudoir gepresenteerd door de lokale beroepsschool voor meisjes.
Haesendonck
De houtbewerker Haesendonck (waarschijnlijk ‘Corneille’ Michel Haesendonck, °Mechelen 07-08-1876, die ‘sculpteur’ (beeldhouwer) van beroep was; hij was zoon van Jean François Haesendonck, +Leuven 1910, ook houtbewerker) maakte een meesterwerk in hout, zijn gesneden houten frame rond een klein scherm was een bijzondere aandachtstrekker.
De journalist van het weekblad legde nadruk op de prachtige houtbewerking, omdat de glorie van het ambacht, zoals in de 18e eeuw in België gevierd, bezig was om uit te sterven, net zoals het kantkloswerk.
Vooraanstaande vrouwen in het organiserend comité
Vooraanstaande vrouwen vormden het organiserend comité. Voorzitster was mevrouw Céleste Boels, née Céleste Vérité Fontaine, (°Gilly 11-08-1864 +Woluwe St. Pierre 16-08-1948), haar man was de advocaat Léon Boels, hij was onder meer voorzitter van het comité van de weeshuizen in Leuven. Vice-voorzitter was Juffrouw Nève (Madeleine Nève, 1891-1989? Of haar zus Suzanne 1887-1972?). Erevoorzitters waren de vrouw van de burgemeester van Leuven, L. Colins, née Stroobants, en de vrouw van Prosper Poullet, de minister van Wetenschap en Kunsten.
Net zoals de welstellende vrouwen de organisatrices waren, zijn de borduursters van de zakken vooral welstellende meisjes en jonge dames geweest. Zij borduurden om hun minderbedeelde leeftijdgenoten van jassen te voorzien. Of deze laatsten ook mee borduurden wordt in de krantenberichten in het midden gelaten.
‘... fillettes qui ont rivalisé de travail opiniâtre et de talent pour venir en aide à leurs petits condisciples.‘ (Le Quotidien, 8 juli 1916)
(… kleine meisjes die met hard werken en talent met elkaar wedijverden om hun klasgenootjes te helpen.)
Arthur Peters – Moulins Hungaria
De voorzitter van het Werk van den Kapmantel was Arthur Peters (‘Arthur’ Auguste Armand Peters, °Sint-Truiden 15-06-1874 +Leuven 12-06-1932). Hij was echtgenoot van ‘Ernestine’ Louise Berthe Domken (°Luik 03-01-1873). Zij trouwden in Luik op 08-07-1899. De familie Peters was verbonden aan de maalderij Moulins Hungaria aan de Vaartkom in Leuven.
Peters hield de openingstoespraak op 23 april, waarvan de tekst volledig in het weekblad is gepubliceerd.
Vele hoogwaardigheidsbekleders waren aanwezig: de burgemeester Leo Colins, de schepenen De Munter, Schmit en Tielemans en de raadsleden Dr. Janssens (tevens vicevoorzitter van het Werk van den Kapmantel), professor Bruylants en Ch. Bosman.
Tot besluit
Meelzakken onderzoek blijft nieuwe vragen oproepen, want waar zijn de duizend versierde zakken uit Leuven gebleven?
– Recent zijn twee objecten op een veiling verschenen die volgens mij zijn toe te schrijven aan de tentoonstelling, lees mijn blog Art Nouveau kunstwerken voor Mariette en Louisa Van Brussel.
– Van de leerlingen van de Ecole Bischoffsheim in Brussel heb ik een aantal door de school gestempelde exemplaren in de VS gespot. Ze zijn bewaard in de Herbert Hoover Presidential Library-Museum (HHPLM) en de Hoover Institution Library and Archives (HILA).
– Een geborduurde bloemzak van 1916 uit Oud Heverlee bevindt zich in de collectie van HILA.
Zouden de Leuvense scholen geen stempels hebben gebruikt? De namen van borduursters niet vermeld op de zakken? Dan leven eventueel bewaarde borduurwerken en objecten in anonimiteit voort.
Bezitten Leuvense publieke collecties versierde bloemzakken?
Zijn de Franstalige aanplakbrieven misschien bewaard gebleven?
Mogelijk bestaan er foto’s en postkaarten van de tentoonstelling?
Biografisch onderzoek naar de personen genoemd in het weekblad artikel zal wellicht hun identiteit onthullen?
Het is een uitdaging om anno 2025 op te schrijven wat er in honderd jaar geschied is met de duizend Leuvense geborduurde zakken. De zakken zijn immers in 1916 getransformeerd om te dienen als dierbare herinneringen.
Dank aan Hubert Bovens te Wilsele voor de opzoekingen van biografische gegevens van de in dit blog genoemde personen.
Voetnoten:
[1] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 16 april 1916
[2] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 16 april 1916
[3] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 23 april 1916
[4] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 22 oktober 1916