Kunstvrienden
Op 14 oktober 2023 was ik uitgenodigd een lezing te geven voor de Kunstvrienden, Onderzoekers en verzamelaars van Belgische kunst 1830-1950 tijdens hun Tweede Trefdag in MuZee te Oostende.
De Kunstvrienden zijn een onderzoekersgroep in enkele jaren gegroeid tot meer dan 30 mensen (waaronder vooraanstaande), kunsthistorici, docenten, museumconservatoren, uitgevers en onderzoekers van Belgische kunst uit de 19e en begin 20e eeuw.
Ik toonde de speciaal voor hen samengesteld diashow
‘2023 Kunstvrienden: Tentoonstelling beschilderde bloemzakken 1915‘, waarin de foto’s van alle kunstwerken die wereldwijd in collecties tevoorschijn zijn gekomen tijdens mijn zakkenonderzoek.
De vrienden waren unaniem positief zoveel schilderingen op bloemzak te zien van bekende en onbekende kunstenaars, actief binnen bezet België tijdens de Grote Oorlog.
Achtergrond
Belgische kunstenaars beschilderden geleegde Amerikaanse en Canadese bloemzakken, vooral in de zomer van 1915. Zij zetten hun artistieke talenten in, uit solidariteit met behoeftige collega’s in oorlogstijd en uit vaderlandsliefde voor hun door Duitsland bezette land.
Na het uitbreken van de oorlog zamelden de Amerikaanse en Canadese bevolking hulp in voor de Belgische bevolking, daardoor bereikten duizenden kilo’s tarwemeel verpakt in handzame zakken in de eerste oorlogswinter hongerige vrouwen, mannen en kinderen.
Het beschilderen van de geleegde zakken was een goed georganiseerde actie van de kunstenaarsverenigingen om via tentoonstellingen geld in te zamelen voor behoeftige collega-kunstenaars en hun gezinnen; onder de oorlogsomstandigheden en de bezetting hadden zij de steun hard nodig.
Uit dankbaarheid voor de internationale steun en om uiting te geven aan hun emoties vanwege de onderdrukking door de Duitse bezetter, schilderden de kunstenaars op de bloemzakken.
Dat was niet makkelijk, het katoen en de jute van de geleegde zakken waren ongeschikte schildersdoeken en de zakken waren reeds bedrukt met logo’s, namen, en soms huldeblijken, van de Amerikaanse en Canadese maalderijen.
Op de zakken die de kunstenaars versierden zijn de verwijzingen naar de omstandigheden van 1915 uiteenlopend en subtiel: allegorieën, het voeden en onderwijzen van kinderen, vrouwenportretten, symbolische bloemen en planten.
Toch vraag je je af in welke mate de academisch gevormde schilders in hun werk de oorlogsellende wilden uitbeelden, of kwastten zij in zomer 1915 voort op een betere tijd die achter hen lag, dan wel vol hoop op een spoedig einde van de oorlog?
Oppervlakkig gezien lijken meerdere kunstenaars met lieflijke platen hun land in welvarende staat, zelfs in toeristische beeldtaal en in dankbaarheid aan ‘Amerika’ op te dragen. Ze herdrukten eigen, eerder gemaakte, werken op meelzakken. Ze kopieerden in verf letterlijk de foto’s van (Amerikaanse) oorlogsfotografen.
In die zin is hun werk gemakkelijk, beperkt vernieuwend en origineel. Hoewel daar dan weer ongemak in zit.
Bestudering van de kunstwerken, de vergelijking met eerder en later werk van de kunstenaars, de vergelijking van series beschilderde bloemzakken, leiden tot een andere conclusie. Het kennen van de nuances, toegepaste kleuren en symboliek vertelt het verhaal van oorlog en bezetting.
De kunstenaars voelden de dreigende macht en censuur van de Duitse bezetter wel degelijk, daarom lijken zij zich in hun schilderingen op de vlakte te hebben gehouden, richting de bezetter.
De vrijheid die ze voelden was om de afzenders van de bloemzakken -allemaal op één hoop gegooid onder de noemer ‘Amerika’- hartstochtelijk lof toe te zwaaien en te bedanken. Ook zullen de kunstenaars in juni 1915 met overtuiging de hoop hebben gekoesterd dat de oorlog en bezetting op korte termijn zou zijn afgelopen.
Niets was minder waar.
Statistieken
De kunstwerken worden tegenwoordig in Belgische en Amerikaanse publieke en private collecties bewaard- in mijn database beschik ik over foto’s van 96 beschilderde zakken, waarvan 15 bewaard in België (5 in publieke, 10 in private collecties) en 81 in de VS (57 in publieke, 24 in private collecties).
Bijna 70% van de in de VS bewaarde kunstwerken maakt deel uit van de zogenaamde Moulckers-collecties en ruim 20% komt voort uit de archieven van de Commission for Relief in Belgium, bewaard in de Hoover Presidential Library-Museum (Iowa) en de Hoover Institution Archives (Californië).
Uit mijn onderzoek blijkt dat meer dan honderd kunstenaars zakken hebben beschilderd; in krantenberichten en tentoonstellingscatalogi van 1915 staan gegevens met namen van kunstenaars en titels van de werken die zij hebben gemaakt op bloemzakken. Als ik die gegevens meetel kom ik op meer dan 150 beschilderde bloemzakken. Dat is veel meer dan de 96 zakken die ik tot heden ken. Tientallen exemplaren zijn dus nog ‘verborgen’ en zullen in de toekomst hopelijk eens tevoorschijn komen.
De diashow die ik toonde aan de Kunstvrienden bood een interessant platform voor uitwisseling van informatie met kunstkenners en geïnteresseerden, over de Belgische kunstenaars – zowel professionals als amateurs- die binnen het bezette land actief waren in de oorlogsperiode van 1914-1918.
Vervreemdend
Kunsthistorici zijn geneigd deze periode over te slaan, maar juist de beschilderde bloemzakken geven een beeld van de intens beleefde tijd. Bedenk daarbij dat iedere kunstenaar circa drie bloemzakken heeft beschilderd en voor zichzelf uitdrukking gaf aan ‘een gedacht over de omstandigheden van deze tijd bevattend’.
De zakken, het met zorg beschilderde textiel, zijn hoe dan ook verbonden met honger, armoede, verlies en rouw.
Het bijzondere, vervreemdende, van de beschilderde bloemzakken is dat ze tezamen een voorstelling geven van de oorlogsomstandigheden waaronder de kunstenaars en hun gezinnen moesten leven, maar uitgedrukt in kleurrijke, hoopvolle taferelen en een geest van dankbaarheid.
Inhoudsopgave blogs beschilderde bloemzakken
Ik heb op mijn website de volgende blogs over de kunstenaars van beschilderde bloemzakken gepubliceerd:
De schilders van het Zoniënwoud, Auderghem 1915
Luikse kunstenaars exposeren ‘sacs américains’ in de ‘Académie des Beaux-Arts’
Meelzakken in het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België (Henri Thomas en Arthur Douhaerdt)
Iconische meelzak van Godefroid Devreese
Beschilderde meelzakken in de Hoover Institution (Henri Logelain, Alphonse Logelain, Paul Jean Martin, Roméo Dumoulin)
Rassenfosse’s hiercheuse op meelzak in Hoover Institution‘
Blauwe rozen en Boer op akker van Jean Brusselmans in West Branch
Kunstenaars @hooverlibrarymuseum (Rose Houyoux, Aimé Stevens)
‘America Feeding Belgian Children’: Allegorie van Joseph Dierickx
Van Lewis Richards via Berthe Smedt naar Antoine Springael
Dame Belgica en het duiveltje achter haar rokken
De Duitse bezetter en de Amerikaanse meelzakken (P. Jean Velghe)
Art Nouveau kunstwerken voor Mariette en Louisa Van Brussel
Olga Kums’ beschilderde bloemzak
The Captain and Mrs. Albert Moulckers Collection in Texas, VS:
Beschilderde Meelzakken in de ‘Moulckers Collection’ 1
The Captain and Mrs. Albert Moulckers Collection 2
Meelzakken van Belgische schilders in San Francisco – Moulckers Collection 3 (Louis Crombin, Ignace Pley, Amédée Lynen, Jean Francois Taelemans, Ernest Godfrinon)
Belgische schilders in Texas – Moulckers Collection 4
Hartelijk dank aan:
– Hubert Bovens voor de opzoekingen van biografische gegevens van de kunstenaars; het is een enorm puzzelwerk dat hij meestal in recordtijd weet op te lossen, dan wel blijft hij vasthoudend streven naar volledigheid van de gegevens.
– Linzee Kull McCray, Iowa City, Iowa, quilt-expert en auteur van ‘Feed Sacks, the colourful history of a frugal fabric’, 2017 voor de fotografie van de Moulckers Collection in de Munday Library, St. Edward’s University.
– Travis Williams en zijn collega Mary, Munday Library, St. Edward’s University, Austin, Texas.
– de Kunstvrienden, Onderzoekers en verzamelaars van Belgische kunst 1830-1950
