Het schilderij van Tony van Os, gekwast op een Amerikaanse bloemzak ‘American Commission’, heb ik bestudeerd in het depot van het In Flanders Field Museum (IFFM) in Ieper op mijn recente zakkenreis naar de Westhoek.
Tony van Os
Franciscus Antonius Aloysius (Tony) Van Os (°Antwerpen 21-06-1886 +Temse 05-09-1945) was een Belgisch kunstschilder, tekenaar en illustrator. Zijn œuvre bestaat voornamelijk uit Scheldezichten, landschappen, portretten en religieuze onderwerpen. Van Os huwde met Elisa Van Hoeymissen (x21-08-1912) en vestigde zich in Bornem-Buitenland aan de Schelde.[1] Het koppel kreeg drie kinderen.
De vrouw in zwart, geel, rood
Op het olieverfschilderij zien we een vrouw gekleed in de Belgische kleuren zwart voor de rok, geel met rode biezen voor het jak, rood voor de hoofddoek waaronder wat krullend haar tevoorschijn komt. Op blote voeten, in haar linkerhand waarmee ze haar linkerbeen omklemt, een witte zakdoek -symbool van overgave-, die contrasteert met de zwarte rok. Haar linkervoet wankelt op een stapel ruïnestenen.
De vrouw zit op een muur in ruïne, op de achtergrond een witte nevel, het water van de Schelde, waarin reflectie van dorp en bomen op de achtergrond, daarboven lage rivierhuizen en de kerktoren van de Onze-Lieve-Vrouw-en-SInt-Leodegariuskerk in Bornem.
Aan de linkerzijde achter de vrouw staan huizen in brand, flarden grijze rook stijgen op.
Palmtak en Amerikaanse vlag
De blik van vrouw is naar boven gericht. In haar rechterhand houdt ze een palmtak, symbool van overwinning, omhoog. Ze wijst naar de Amerikaanse vlag die boven haar hoofd wappert aan een vlaggenlijn.
De Amerikaanse vlag heeft 48 sterren, zes boven elkaar op acht rijen, de sterren met een punt omhoog. De vlag telt 29 horizontale banen.
(NB. In 1915 had de Amerikaanse vlag inderdaad officieel 48 sterren, zoals Van Os schilderde; de vlag had echter slechts 13 horizontale banen.)
Dankbaarheid van de schilder
Tony van Os ondertekende met T.V.O. in de linkeronderhoek. Daar staat ook de zin: GRATITUDE OF THE PAINTER TO THE AMERICAN COMMISSION (Dankbetuiging van de schilder aan de American Commission).
In de rechteronderhoek de naam Tony van Os, Bornhem.
Ongelukkig Bornem
Op de achterzijde van het schilderij de originele print van de meelzak American Commission. En de tekst – een kwartslag gedraaid – ‘Infortunate Bornhem Thanking the AMERICAN FLAG’ (Ongelukkig Bornem, de Amerikaanse vlag dankend).
Iconografie – de schepping van een mystieke vrouw
Reflecterend op de iconografie en lezend over Van Os’ œuvre vraag ik me af wie de jonge Van Os heeft geportretteerd met de vrouw.
Tony van Os schilderde zijn kunstwerk in de verwarrende omstandigheden van de oorlog; dit werk valt onder de noemer ’trench art’, loopgravenkunst, het draagt de weerklank van het conflict.
Wat is de symboliek, is de afbeelding van de vrouw vanuit religie ingegeven? Wie is deze mysterieuze vrouw?
– Is zij Vrouwe Belgica, of de ‘Jeanne d’Arc’ van Bornem, zwaaiend met palmtak?
– Is zij een godin of zou zij in religieuze beschouwing de maagd Maria representeren?
Ze rijst blootsvoets op uit de ruïnes, toont eerst haar zwarte rok, vervolgens het gele jak, dan de hoofddoek in rood, alsof de Belgische natie zich opheft uit de ruïnes.
De witte zakdoek van de overgave klemt zij in haar linkerhand om haar linkerbeen, alsof ze haar tranen heeft gedroogd. Ze richt haar rechterarm omhoog en wuift met de palmtak van de overwinning waarbij ze wijst naar de wapperende Amerikaanse vlag aan de hemel. De Amerikanen faciliteerden de import van levensmiddelen in bezet België, als ware dit ‘manna dat uit de hemel viel’.
Op de achtergrond beelden van dorp en landschap, gekwast in de herkenbare schilderstijl van Van Os.
De felle kleuren van de weerbare vrouwenfiguur contrasteren met het eerdere werk dat de zeer jonge Van Os maakte en toonde op tentoonstellingen, o.m. in Antwerpen in 1911; Van Os was toen 24 jaar. De vrouw in Belgische kleuren schilderde hij waarschijnlijk in 1915 toen hij 29 jaar oud was en inmiddels getrouwd. Zou de echtgenote van Van Os model hebben gestaan voor de vrouw?
Enkele superlatieven uit een artikel over de tentoonstelling in Antwerpen in 1911:
– … dezen nog zeer jongen maar buitengewoon aangelegden kunstenaar …
– … De zielvolle weergave van de zachte, gelaten melankolie, ziedaar wel, naar ik meen, de samenvatting van het karakter dezer kunst….
– … Zelden zagen wij werk van zoo verrassende innigheid…
– … Hoe deze schilder op harmonische wijze uiting heeft gegeven aan een diepe zielsbewogenheid blijkt verder uit schilderijen als …. diepzinnige ontroeringen van een meewarig kunstenaarsgemoed….
– … Zijn aandacht schijnt hij vooral te hebben gewijd aan lijn en gebaar, meer nog dan aan de kleur, zoodat deze soms wel hier en daar wat droog en schraal werd… [2]
Honderd jaar na de geboorte van Tony van Os was de beschrijving van zijn werk: ‘Met een omvangrijk œuvre ging Van Os de kunstgeschiedenis in als schilder van de Schelde, zonder uitbundigheid of stralende kleuren maar met een eigen stijl en koloriet, waarmee hij er in slaagde een eigen pikturale wereld te scheppen die doordrongen was van een mystieke vroomheid en weemoed, het land dat hij bewoonde eigen.’ [3]
Van Os was in september 1945 gestorven aan een ziekte, veroorzaakt door gevangenschap tijdens de bevrijdingsdagen van WOII, als slachtoffer van een niets ontziende repressie.
Dertig jaar eerder, tijdens WO I onder eendere niets ontziende repressie, schiep Van Os in eigen stijl en koloriet met zijn pikturale wereld een weerbare vrouw in zwart, geel en rood: uitbundig en in stralende kleuren; zijn creatie van een mystieke vrouw.*)
Een oud, houten kader van Adèle Deswarte
De afmeting van het schilderij is 59×35,5 cm; inclusief de lijst is de afmeting van het kunstwerk 72×48 cm.
Op de achterzijde van het houten schilderijkader bevindt zich een geplakt etiket van Adèle Deswarte, Bruxelles. Met potlood staat 52×45 in het hout geschreven.
Adèle Deswarte (Vieux-Berquin, 1 april 1832 – Brussel, 27 september 1889) was ongehuwd en overleed in haar woning in de Rue de la Violette, nummer 28 in Brussel. Zij was al in 1868 verkoopster van schilder artikelen. Haar Comptoir des Arts in de rue Violette 28 werd na haar dood in 1889 verdergezet door Jules Leurquin en later door Albert Mendel. [4]
Adèle overleed in 1889 op 57-jarige leeftijd, en verkocht tussen 1868 en 1889 schilder artikelen, dat is ruim 20 jaar. Als Van Os de meelzak zelf heeft ingekaderd rond 1915, dan is het een oud kader dat is (her)gebruikt.
Tussen de lijst aan de achterzijde zijn Vlaamse kranten geklemd, misschien de Gazet van Antwerpen; Tony van Os’ vader was stichter en directeur van deze krant.
Veiling
Op de website van Gallery St. John in Gent lees ik dat het schilderij door hen verkocht is met toeschrijving aan Tony van Os. [5]
Conclusie
Mijn conclusie is dat dit schilderij beslist van de hand van Tony van Os moet zijn. Waarschijnlijk geschilderd in 1915, Van Os was toen 29 jaar; mogelijk is de bloemzak tentoongesteld geweest in Antwerpen, eind 1915, begin 1916. [6]
Tony van Os schilderde een opmerkelijke voorstelling op meelzak. De iconografie heeft eigenheid binnen de honderd schilderijen op bloemzak die ik tot heden heb bestudeerd en geregistreerd en waarover ik het artikel ‘De kunst van de meelzak’ heb geschreven.
Dank aan
– De medewerkers van het Kenniscentrum IFFM, Ieper;
– Hubert Bovens voor de biografische gegevens van de kunstenaar;
– De Kunstvrienden Jacques Laperre en Karl Scheerlinck.
Voetnoten:
*) Betekenis ‘mystiek’ (bijv nw) 1. geheimzinnig, onverklaarbaar; 2. te maken hebbend met mystiek -het streven om één te worden met God.
[1] Website Koewacht, een dorp op de grens. Geraadpleegd 1 november 2025.
[2] Deelen, Ary, Kunstberichten. Uit Antwerpen: Koninklijk kunstverbond tentoonstelling van werken van Tony VAN Os 4 tot 15 Februari 1911. Onze Kunst. Jaargang 10. L.J. Veen, Amsterdam 1911, p. 101
[3] Hammenecker, Tjen, Het wezen der dingen is mystieke weemoed. Honderd jaar Tony van Os. De Voorpost, 20 juni 1986, p. 13
4] Informatie uit teksten opgesteld door onderzoeker Jacques Laperre
[5] Geraadpleegd op 1 november 2025
[6] L’Indépendance Belge (Edité en Angeleterre), 4 maart 1916; De Stem uit België, 31 maart 1916 (uitgegeven in Londen van 1916 tot 1919)