Eind 2023 werd ik attent gemaakt op de veiling van 4 december bij Haynault Kunstveilingen in Ukkel, België.
Twee ‘Art Nouveau werken’ stonden ter veiling:
Itemnummer 223 ‘Meel/geschenk van Canada, 1917’ en
Itemnummer 224 ‘Compliments des amis des belges, 1917’.
“Of ik een bod wilde doen?”
Versierde meelzakken-kenners concludeerden direct, dit zijn fraai beschilderde en ingekaderde meelzakken van WO I. Ze bleken opgedragen aan de juffrouwen Van Brussel, Mariette en Louisa. Of ik een bod wilde doen?
Topstuk en cultureel erfgoed
Het framewerk en de beschildering waren wel zeer bijzonder, ze tilden de ‘gewone bloemzakken’ met origine Canada en Kansas, VS, naar het niveau van Art Nouveau kunst.
De persoonlijke teksten die de Juffrouwen eerden, gaven aan dat de stukken in privébezit moesten zijn geweest, ze waren voorname gedenkenissen van de Grote Oorlog.
Waarom kwamen ze dan nu openbaar ter veiling en wenste de familie deze gedenkenissen niet langer te bewaren? En dan ook ieder apart als veilingitem aangeboden, terwijl ze overduidelijk bij elkaar hoorden?
Door mijn onderzoekswerk naar de meelzakken van WO I overheerste direct maar één gedachte en wel dat deze stukken -tezamen- voor België behouden zouden moeten blijven en over zouden moeten gaan naar één publieke verzameling: dit was Belgisch cultureel erfgoed, dit zijn topstukken.
Onderzoek
Daarom, neen, een bod zou ik niet doen. Mijn kracht en toegevoegde waarde waren om de achtergrondinformatie van de twee versierde meelzakken bijeen te brengen en te combineren met mijn kennis van zak(k)en. Op basis van de twee foto’s van het veilinghuis ging ik aan de slag; mijn onderzoek leidde zelfs tot een zakkenreis naar Leuven met verrassende ontmoetingen!
In dit blog deel ik mijn bevindingen.
Origine van de zakken meel uit Noord-Amerika
Zakken maakten internationale verbindingen.
De origine van de meelzakken is Canada, respectievelijk de Verenigde Staten.
Itemnummer 223 is afkomstig uit Canada, de zak meel kwam naar België met de oorspronkelijke bedrukking: ‘Flour. Canada’s Gift’.
Voor achtergrondinformatie over de Canadese zendingen meel verwijs ik naar mijn twee blogs: Eén miljoen zakken meel uit Canada voor Groot-Brittannië en Canadese bloemzakken met Belgische dank aan het ‘Moederland’.
Crawford County Kansas’, 1917. Foto Haynault Kunstveilingen, 2023
Itemnummer 224 is afkomstig uit de Amerikaanse staat Kansas.
De oorspronkelijke bedrukking op de zak meel was:
‘Compliments des Amis des Belges
Crawford County Kansas
Etats-Unis d’Amérique
Pittsburg, Kansas. U.S. of America.
Made by Pittsburg Modern Milling Co.
Pittsburg, Kansas
(Bleached)’
De achtergrondinformatie over de zendingen Kansas meel voor de bevolking in bezet België vindt u in mijn blog: Retour Kansas – Limburg in zeven etappes.
Transformatie van meelzakken in België
Eenmaal geleegd zijn de meelzakken gesorteerd en ter beschikking gesteld voor transformatie tot kunststukken.
Schilderingen
De afbeelding, de beschildering, verdient nader onderzoek. Wie was de schilder? Is het doek gesigneerd? De twee schilderingen lijken in sfeer en kleurstelling gemaakt door dezelfde kunstenaar. Beide zakken zijn losgetornd op de naad en opengevouwen, waardoor het canvas ruimte bood voor de schildering naast de oorspronkelijke bedrukking.
Op nr. 223 zien we een allegorie, een staande, naakte vrouw (Canada) biedt korenaren aan, aan een zorgelijke, liggende, in bruine doeken gewikkelde vrouw met kind (België) in haar linkerarm. Zij strekt in dankbaarheid haar arm uit naar de korenaren. De achtergrond toont de toenmalige Canadese vlag en het wapenschild, boven op de kroon, aan weerszijden een lauwertak.*)
Op nr. 224 kijken we naar een cherubijn (de VS) die in zijn rechterarm korenhalmen draagt, zijn linkerarm omklemd een schild dat de oorspronkelijke tekst van de Amerikaanse vrienden van de Belgen op de zak omkaderd; rondom het schild zijn uitbundige versieringen van roze rozen tegen de achtergrond van de Amerikaanse vlag met stars and stripes.
Houten kaders
Het canvas van de beschilderde bloemzakken is gevat in grote lijsten van hout. De houten kaders zijn vormgegeven in art nouveau stijl. Wie zal de houtbewerker zijn geweest, was het een meubelmaker?
Itemnummer 223 heeft als afmeting 128 bij 128 cm, het vierkante buitenkader heeft afgeronde hoeken, daarbinnen een cirkel, daarbinnen het vierkante frame met het canvas.
Itemnummer 224 heeft dezelfde opbouw van houten kader met de afmetingen 106 cm hoog en 111 cm breed. In de onderzijde van de cirkel is een tekst aangebracht.
Item nr 223:
Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire
à
Mademoiselle Mariette Van Brussel
1916 Remerciements 1917
Item nr 224:
Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire
à
Mademoiselle Louisa Van Brussel
1916 Remerciements 1917
Het ‘Denier du Vêtement et du Réfectoire Scolaire’ (‘Fonds van kleding en school-eetzaal’) bedankte de juffrouwen Mariette en Louisa Van Brussel voor hun bijdragen in 1916-1917.
De namen leidden tot biografisch onderzoek van deskundige Hubert Bovens uit Wilsele.[1]
Mariette en Louisa Van Brussel te Leuven
De stad Leuven, zwaar gehavend door de verwoestingen van het Duitse leger in de eerste weken van de oorlog, blijkt de woonplaats te zijn geweest van Mariette en Louisa Van Brussel.
De Mlles Van Brussel, Marietta en Louisa waren dochters van Louis Van Brussel (‘rentenier’/eigenaar) en Marie Marguerite Roekens. De ouders en grootouders Van Brussel lijken eigenaars en beheerders van onroerend goed te zijn geweest. Louis woonde bij zijn huwelijk in 1893, Vaartstraat 70, Leuven.
‘Mariette‘ Célénie Arthur Louise Van Brussel (°Leuven 04-09-1893 + Leuven 04-11-1920), huwde op 23 april 1919 in Leuven met Jules Molle (°Geldenaken 23-05-1893 +Brussel 26-02-1937), kapitein-commandant der artillerie, ze woonden in Elsene. Zij kregen een zoon Paul Molle (°Elsene 22-01-1920 +25-09-1975).
Mariette is overleden op jonge leeftijd, tien maanden na de geboorte van haar zoon, zij was 27 jaar.
‘Louisa‘ Clothilde Paule Adolphine Maria Van Brussel (°Leuven 27-11-1896 +Leuven 14-01-1978), huwde eveneens op 23 april 1919 in Leuven. Haar echtgenoot werd Léon Rosseels (Leuven 23-07-1893 +Leuven 21-11-1961), Kolonel/Lieutenant d’Infanterie. Ze kregen een zoon André Rosseels, °Leuven.
Mariette en Louisa trouwden beiden met een oud-strijder van WO I, vier maanden na de Wapenstilstand; de huwelijken waren op dezelfde dag in Leuven.
De jonge dames hebben zich tijdens de oorlog klaarblijkelijk flink ingezet voor het liefdadige werk van het Fonds van kleding en de school-eetzaal. De jaartallen 1916 en 1917 doen vermoeden dat de twee zusjes, Mariette was toen 24 jaar, Louisa 21 jaar, in (of na) 1917 ieder een beschilderde bloemzak met houten lijst in ontvangst hebben genomen.
Let wel: in 1917 waren de ‘Amerikaanse zakken’ door de intrede van de Verenigde Staten tot de oorlog en het vertrek van de Amerikaanse gedelegeerden van de Commission for Relief in Belgium niet meer publiekelijk toonbaar in bezet België.
Duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken in Leuven, 1916
Mariette en Louisa Van Brussel blijken ook nauw betrokken te zijn geweest bij de verkooptentoonstelling van duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken georganiseerd door het Werk van den Kapmantel in april 1916 in Leuven:
‘Le Comité de l’Œuvre, tant pour couvrir partie de ses dépenses que pour créér des ressources nouvelles a imaginé de faire confectionner un millier de sacs américains artistiquement brodés destinés à la vente‘. [2]
In een uitgebreid krantenartikel over het evenement worden hun namen met respect genoemd: [3]
‘Une mention spéciale est due aussi à une collectivité d’objets de très bon gout déposés avec art et groupés sous la direction de Mlles Van Brussel.’
(Een speciale vermelding verdient ook een verzameling zeer smaakvolle objecten die artistiek zijn tentoongesteld en gegroepeerd onder leiding van de jongedames Van Brussel).
Huize Van Brussel, Vaartstraat in Leuven
In maart 2024 maakte ik een zakkenreis naar Leuven. Hubert Bovens leidde mij er rond. Op aanwijzing van Liesbeth Croimans, medewerker Stadsarchief Leuven, gingen we op zoek naar het huis in de Vaartstraat waar de familie Van Brussel heeft gewoond. Het pand staat er nog steeds.
We hadden een tref: een van de huurders in het pand liet ons binnen en ontving ons met gastvrijheid.
Hij vertelde dat de oude meneer Rosseels, (klein)zoon van Louisa Van Brussel, een jaar of wat geleden uit het pand was vertrokken; hij was verhuisd omdat hij vanwege zijn hoge leeftijd -ouder dan 90 jaar- meer zorg nodig had. Zijn nakomelingen hadden het pand fors opgeruimd. Vandaar zullen de familiestukken uiteindelijk op de veiling van Haynault Kunstveilingen zijn aangeboden.
Verwerving door In Flanders Fields Museum, Ieper
Inmiddels vernam ik het nieuws dat het In Flanders Fields Museum (IFFM) te Ieper de twee Art Nouveau kunstwerken heeft kunnen verwerven op de veiling, zodat de twee beschilderde meelzakken in hun houten kaders nu daar in de collectie zijn. Voor de IFFM collectie meelzakken zie mijn blog De weldaad van de meelzak. Jaarboek 2020 In Flanders Fields Museum.
Nader onderzoek van de kunstwerken zal mogelijk leiden tot identificatie van de makers ervan.
Conclusie
De stukken zijn voor België behouden en overgegaan naar een publieke verzameling: twee objecten van cultureel erfgoed met de allure van topstukken.
Dank aan:
– Hubert Bovens uit Wilsele
– Liesbeth Croimans, medewerker Stadsarchief Leuven
– Leden van de Kunstvrienden, zie voor hun werk mijn blog: Show beschilderde bloemzakken voor Kunstvrienden in MuZee
Voetnoten:
*) De gebruikte symboliek van het Canadese wapenschild, de ‘coat of arms’ en de kroon, zoals afgebeeld op de meelzak, zal door een kenner toch eens beter geduid moeten worden.
[1] Hubert Bovens onderzocht de biografie en vond allereerst op Geneanet een familiestamboom gemaakt door de kleinzoon van Mariette Van Brussel, Patrick Molle.
[2] Zie mijn blog Duizend geborduurde meelzakken in Leuven.
Het ‘Werk van den Kapmantel’ te Leuven organiseerde in 1916 een grote tentoonstelling van ‘Amerikaansche zakken’. Op Paaszondag 23 april was de opening. Het doel van de verkooptentoonstelling was geld in te zamelen om te voorzien in de behoefte aan jassen voor schoolkinderen die niet de middelen hadden om deze zelf te kopen.
In de winter van 1915/16 had het Werk van den Kapmantel aanzienlijke uitgaven gehad bij het verstrekken van de winterjassen. Het bestuur zag een grote inkomstenbron liggen: ze liet 1000 Amerikaanse zakken borduren voor de verkoop! Elf meisjesscholen in Leuven en omgeving werkten aan de versiering van de meelzakken.
……
La dépense qui est résultée de cette belle initiative a été considérable, cela va de soi. Le Comité de l’Œuvre, tant pour couvrir partie de ses dépenses que pour créér des ressources nouvelles a imaginé de faire confectionner un millier de sacs américains artistiquement brodés destinés à la vente. Il a obtenu l’exécution de ce travail d’art, les concours les plus précieux et les plus généreux. Ici encore, la charité a engendré des merveilles d’art, revêtant les formes les plus intéressantes, adaptées généralement à être bibelots, à quantité d’objets toujours jolis, très souvent utiles. Le comité a pensé que toutes ces merveilles réunies et groupées avec art méritaient d’ être exposées aux regards du public.
Un sous-comité de dames de la ville s’est constitué sous la présidence d’honneur de Mesdames L. Colins et P. Poullet, la présidence de Mme Léon Boels et la vice-présidence de Mlle Nève et s’est chargé de l’organisation de cette exposition qui s’ouvrira le dimanche de Pâques, le 23 avril, au local Salle des ventes des notaires, marché-au-Poisson, 7
(De kosten die dit geweldige initiatief met zich meebracht waren uiteraard aanzienlijk. Het bestuur van het Werk van den Kapmantel stelde zich ten doel duizend artistiek geborduurde Amerikaanse zakken te laten maken voor de verkoop, zowel om een deel van de uitgaven te dekken als om nieuwe middelen binnen te krijgen. Voor de uitvoering van deze artistieke handwerken kreeg het Werk waardevolle en buitengewone hulp. Ook hier weer bracht de inzet voor liefdadigheid artistieke wonderen in vele gedaanten voort, meestens snuisterijen, maar ook een aantal objecten vol schoonheid of functionaliteit. …..
Een subcommissie van dames uit Leuven stond onder erevoorzitterschap van de dames L. Colins, echtgenote van de burgemeester, en P. Poullet; onder voorzitterschap van mevrouw Léon Boels en vice-voorzitterschap van mevrouw Nève. Zij waren verantwoordelijk voor de organisatie van deze tentoonstelling die zal openen op Paaszondag 23 april in de plaatselijke Notarissenverkoopkamer, Vismarkt 7).
(Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 9 april 1916)
[3] Journal des petites affiches/weekblad voor het arrondissement Leuven van 7 mei 1916