De afbeeldingen op de meelzakken: wat vertelt de expressie van de kunstenaars in bezet België over de wijze waarop zij onder de Duitse bezetting leefden en uitdrukking gaven aan hun -verwarrende- ervaringen, zowel voor zichzelf als voor anderen?
Hier volgt een uitgebreide toelichting op de dertien schilderijen die als illustraties zijn opgenomen in mijn artikel De kunst van de meelzak.
In de collectie Hollaert in Dendermonde bevinden zich vijftien beschilderde bloemzakken in ongepolijste expressie van Belgisch patriottisme. De schilderstijl lijkt afkomstig van een en dezelfde schilder. Eén van de zakken draagt de signering ‘S. Chotteau’. Hij of zij schilderde landschappen langs de IJzer, Koning Albert, akkers met graanschoven en de Vlaamse leeuw die zijn ketenen verbreekt. In de grimmige kop van de leeuw staan fel priemende ogen, tot uitdrukking gebracht in verf met de kleuren zwart, geel, rood. In naïeve schilderstijl spat de emotie en vaderlandsliefde van de zakken af.
JEAN BRUSSELMANS was 31 jaar in 1915 (Brussel, 13 juni 1884 – Dilbeek, 9 januari 1953). Brusselmans heeft geen aarzeling gekend om een meelzak te beschilderen; zijn ervaring als schilder van reclameborden kwam hem te pas. Hij maakte de keuze voor een geleegde zak met bedrukking in blauwe letters ‘American Commission’ en schilderde er twee takken rozen omheen. De rozen en takken zijn blauw, doornen steken akelig uit, aan de onderzijde houdt een plechtstatig, als banier gestrikt lint, de twee takken bijeen.
Blauw kent de natuur niet voor rozen. Brusselmans’ symboliek sluit aan bij de stijl van een groep van jonge Brusselse kunstenaars waarmee hij deelnam aan de eerste ‘Salon des Bleus’ gehouden bij Galerie Georges Giroux, eind december 1912.
Brusselmans blijkt geïnspireerd door een kunststroming in Rusland. In 1907 organiseerden kunstenaars rond Victor Borisov in Moskou een tentoonstelling vanuit het Russische symbolisme onder de naam ‘De blauwe roos’.
‘De Blauwe Roos liep hoog op met de Belgische auteur Maeterlinck. In hun kunstkringnaam stond de roos voor de smart, de doornen van het leven en de mooie geur. Het blauw kwam van Maeterlincks L’Oiseau bleu (de blauwe vogel), dat in 1908 in wereldpremière ging in Moskou. Onvatbare ‘blauwe’ kunst die de mens gelukkig maakt.’[1]
Aan de oproep om als kunstenaar zijn erkentelijkheid uit te drukken voor invoer van levensmiddelen gaf Jean Brusselmans op anarchistische wijze gehoor. Hij gebruikte geen vaderlandslievende symbolen en kleuren, bij hem geen Belgische vlag of de kleuren zwart, geel, rood. Hij schilderde in 1915 namens de ‘Travailleurs Belges’ (Belgisch Werkers) zijn ‘hommage reconnaissant’ gebaseerd op een jonge kunststroming.
Een onderscheidend kunstwerk tussen de beschilderde meelzakken, van een jonge Belg gemaakt tijdens het gewapende conflict waarin Rusland, België, Frankrijk en Groot-Brittannië de geallieerden waren; in navolging van het Russische symbolisme, gevoed door de Belg Maeterlinck, op een meelzak uit het toenmalig neutrale Amerika.
Het schilderij op zak is anno 2025 bewaard in de VS in het museum opgericht voor de Amerikaanse oud-president Herbert Hoover, een fervent republikein.
Jean Brusselmans beschilderde een tweede meelzak met als titel ‘Laboureur’. De zak met bedrukking ‘Chicago’s Flour Gift’ toont een boer op klompen, spittend in zijn akker. Ook dit item bevindt zich in HHPLM nr. 62.4.119.
PHILIBERT COCKX was 36 jaar in 1915 (°Elsene 29-04-1879 +Ukkel 02-09-1949). Hij schilderde twee figuren, een moeder en een dochter, zittend op een kar, uitkijkend over de IJzervlakte. Nieuwpoort stad is in donker silhouet op de achtergrond, ook daar ruïnes, open sluizen, omhoog staande bruggen en schepen onder zeil varen langs. De vrouwen zitten roerloos op de kar het landschap op te nemen, alsof zij in de verte hun man, zoon, vader, broer, aan het front weten. Geen beweging, legers zijn tot stilstand gebracht. De kleuren van Cockx in zomer 1915 zijn hoopvol.
Van Cockx zijn nog twee beschilderde meelzakken bekend. ‘Oogstende boer in graanveld’ op een bloemzak Cascadia van Portland Flouring Mills, Portland, Oregon, VS, bevindt zich in de Moulckers Collection, St. Edward’s University, Austin, Tx, VS. een jonge boer in een graanveld. Hij oogst de tarwe, schoven staan op de akker, het doek is omrand door geschilderde zwart, geel, rode bloemenranken.
De catalogus van de Auderghem-expositie in 1915 vermeldt het werk ‘Village Flamand’; dit schilderij is waarschijnlijk naar de VS gestuurd, maar niet getraceerd.
GODEFROID DEVREESE was 54 jaar in 1915 (°Kortrijk 19-08-1861 +Elsene 31-08-1941). Devreese bracht het Voedingswerk in beeld.
De beeldhouwer en medailleur maakte een monochrome tekening in roodkrijt van een kind met krullende haardos, blote armen en benen, gekleed in een schortje. Het zit op de grond en lepelt soep uit een steelpan; de onderbenen klemmen de pan vast. De tekst ‘AU BÉNÉFICE D’ALIMENTATION’ (‘ten voordele van de voeding’) staat in een boog om het kind heen, beginnend en eindigend in een tarwehalm. Een krans van zonnestralen benadrukt de letters. Het onderwerp is geschetst alsof het bestemd is (geweest) voor een plaquette of medaille. Het hoofdje van het kind vertoont enige gelijkenis met het hoofd van Mimine Schellecat, dochtertje van de kleermaakster van mevrouw Devreese, op een bronzen medaille uit 1906.
Van hetzelfde ontwerp van Devreese is een hanger die geschenk was voor de medewerksters van de liefdadigheidstentoonstelling ‘Exposition d’Art et de Travaux Manuel, 1914-Bruxelles-1915’.
Kennelijk is er ook een kantwerk uitgevoerd met dit ontwerp; de collectie van het Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis bewaart er de tekeningen en kantpatronen van.
JOSUÉ DUPON was 51 jaar in 1915 (°Ichtegem 22-05-1864 +Berchem 13-10-1935). Dupon vluchtte in oktober 1914 naar Engeland en keerde begin 1915 terug naar Antwerpen/Berchem.
Zijn litho’s op deze meelzak zijn meer dan ‘gedrukte tekeningen’, ze bevatten impliciete boodschappen over voedingswerk en patriottisme.
Het silhouet van leeuwenklauwen geeft de adelaarsvleugels structuur, een doornenkrans omringt het Belgische wapen. In de kop van de adelaar met de twee graanstengels lijkt de kop van een leeuw te zien. En in de contouren van de adelaar zou het lichaam van de zwarte leeuw te zien zijn.
De zwarte leeuw, die de geur opsnuift uit zijn soepterrine, de goudgele letters ‘Grateful Belgium’ en het rood van het Amerikaanse shield vertegenwoordigen de kleuren zwart, geel en rood van de Belgische vlag.
Uit krantenartikelen blijkt dat Dupon samen met Piet van Engelen bij meerdere versieringen van bloemzakken betrokken was.[2]
Tijdens een feestelijk bijeenkomst in Antwerpen gaf het provinciale komiteit de vice-president van de Commission for Relief in Belgium een meelzak als geschenk ontworpen door Josué Dupon.
Het ontwerp was een theemuts met tekening van een pelikaan (in de krant verkeerd geïnterpreteerd als een zwaan of ooievaar). (L’Indépendance Belge, 22 augustus 1916)
De pelikaan die jongen voedt met eigen bloed was het merkteken van de Antwerpse Middenkomiteit.
Sinds de middeleeuwen staat dit beeld in de kunst symbool voor opofferingsgezindheid.
Overigens: ook de dochters van Dupon waren bij de Werken in Antwerpen betrokken.[3]
MARIE DURAND was 49 jaar in 1915 (°Saint-Croix 01-09-1866 +na 31-08-1957 in omgeving Marcourt). Zij kwastte op meelzak, van onbekende origine, het beeld dat zij op foto zag van ‘Twee Vriendinnen – De Klokken van Eppeghem’. ‘Elles appelaient ces jours-là: «dies irea», des jours de colère… Il en vint un dont la colère fut si terrible qu’elles n’en purent compter les coups. Elles en furent frappées si douloureusement qu’elles s’évanouirent au milieu de cette tempête de mort. Les deux amies jetèrent, en s’effondrant l’une près de l’autre, un cri sinistre comme un glas. Et les voilà gisant sur le sol, toujours inséparables, ayant chiffoné leurs atours si bien que les bas de leurs belles robes vert-mordorées semble frangé comme un suaire de luxe.’[4]
De Grote Oorlog was de eerste industriële oorlog. De wapenarsenalen richtten grove verwoestingen aan. Ruïnes – het trauma van de Duitse invasie en bezetting- zijn het beeld dat schilders en fotografen vastlegden van het zwaar getroffen België.[5]
Marie Durand werkte 22 jaar als docente op verschillende middelbare meisjesscholen, de Ecoles Moyennes, in de agglomeratie van Brussel.
Zij zal celibatair gebleven zijn. Haar overlijdensdatum is nog niet gevonden, maar ze is op 91 jaar verhuisd naar Marcour in de Ardennen. Ze had daar in haar jeugd in de nabijheid gewoond, namelijk in Samrée.
Andere kunstwerken dan deze beschilderde meelzak kwamen nog niet tevoorschijn. Een onderzoeksvraag is of Durand als docente van de meisjesscholen invloed heeft gehad op het versieren van meelzakken door studentes van deze scholen in 1915. [6]
ROSE HOUYOUX was 20 jaar in 1915 (°Brussel 30-07-1895 +Elsene 02-09-1970). De dochter van Léon Houyoux beschilderde haar meelzak met een voedingsallegorie. De vrouwen lijken een representatie te zijn van Columbia -in blauwgroen- met een bundel korenhalmen en Dame Belgica -oranjerood- met uitgestrekte armen om het koren in ontvangst te nemen.
LÉON HOUYOUX was 59 jaar in 1915 (°Brussel 24.11.1856 – Oudergem 10.10.1940). Hij schilderde op bloemzak een meisje dat terugkwam van de broodverdeling. De gemeente Oudergem bezit het olieverfschilderij ‘Winterhulp’ van Houyoux. Het meisje in rood, wit, blauwe kleding lijkt zo weggelopen uit het schilderij, ze klemt het ronde brood, gebakken van Amerikaanse bloem, stevig tegen zich aan. Haar gele klompen en zwarte sokken vertegenwoordigen haar vaderland.
De verbinding in de patriottische expressie van vader en dochter ontvouwt zich in een detail op het schilderij van vader Leon. De letters ‘s, y en l’ linksboven aan de rand zijn de laatste letters van de woorden ‘us, joy en grateful’ van dochter Rose.
De catalogus van de Auderghem-expositie in 1915, vermeldt een tweede werk van Léon Houyoux: ‘Fillette revenant de la distribution de pain’; deze zak is nog niet getraceerd.
PAUL JEAN MARTEL was 36 jaar in 1915 (ºLaken, België, 04-08-1879 +Philadelphia, Penn. VS, 26-09-1944). Martel nam deel aan de tentoonstelling in Oudergem. Hij bewaarde een lege meelzak en heeft deze uitzonderlijk beschilderd ná de bezetting. Martel schilderde de heroïek van de ‘Blijde Inkomst van koning Albert en koningin Elisabeth op 22 november 1918’. Het licht schittert op de meelzak; kleurrijke pasteltinten geven Martel’s blijdschap weer, gedeeld met duizenden mensen in Brussel.
De catalogus van de Oudergem-expositie in 1915, vermeldt twee eerdere werken van Martel. ‘My dear wife’ en ‘Printemps’ zijn genoemd in een krantenartikel. ‘(…) we trokken naar het Gemeentehuis, een klein, onaanzienlijk gebouwtje, waar in eene der zalen de tentoonstelling ingericht wordt van … Amerikaansche zakken. Prachtig zijn twee tafereelen, door M. P. Martel op het ruwe lijnwaad geborsteld; bijzonder zijne ‘Glimlachende vrouw’ is buitengewoon kleurrijk.’ [8]
‘My dear wife’ bevindt zich in HILA. Het etiket vermeldt: ‘George I. Gay Collection. Oil painting of woman sewing. 17” x 23” (schilderij in olieverf van vrouw die naait, br. 43 x h 58 cm).
‘Printemps’ of ‘Glimlachende vrouw’ is mogelijk geschenk gegeven door The Friends of Belgium aan de Girl Scouts in Brooklyn, New York in 1924. Amerikaanse krantenartikelen verwijzen naar dit werk als ‘the picture of a beautiful blond girl dressed in white with collar and cuffs in red and a blue bow at the neck’, maar de zak is nog niet getraceerd.[9]
ARMAND RASSENFOSSE was 53 jaar in 1915 (°Luik 06-08-1862 +Luik 28-01-1934). Hij etste het portret van een naakte vrouw op een bloemzak uit Virginia. Op andere meelzakken heeft hij portretten van mijnwerksters geëtst. Meerdere kunstenaars verheerlijkten in vooroorlogse jaren de jonge vrouwen met een loodzwaar en gevaarvol beroep als waren zij nimfen.[10] Rassenfosse had zijn etsen al eerder in vooroorlogse jaren gemaakt. Het overlijden van zijn zoon in 1913, het uitbreken van de oorlog, de zware gevechten rond zijn stad Luik, zullen hem zwaar op de proef hebben gesteld. Rassenfosse hield vast aan het hem bekende, de dagelijkse routine hield hem overeind.
Rassenfosse maakte deel uit van een groep Luikse kunstenaars die voor het goede doel 67 meelzakken beschilderden en bedrukten voor de grote liefdadigheidstentoonstelling, gehouden in de Académie des Beaux-Arts in Luik van 4-11 juli 1915.[11]
Van Rassenfosse zijn twee andere werken op meelzak bekend. ‘Hiercheuse’ (mijnwerkster) is een lithografie op meelzak uit de VS-westkust, collectie HILA Frederick H. Chatfield Papers. Hij noteerde op het doek ‘Etude pour un tableau’.
Het tweede werk ‘Hiercheuse. Imprimé sur toile de sac américain’, 1915, is een lithografie in de collectie van Musée de la Vie wallonne.
LOUIS THEVENET was 41 jaar in 1915 (°Brugge 12-02-1874 +Halle 16-08-1930). Hij schilderde een stilleven zoals hij er vele heeft gemaakt. Maar dit kleine schilderij vulde hij specifiek met bezettingssymboliek. De kleuren zwart, geel en rood van stoel en strohoed – uit de vallei van de Jeker – rood, wit, blauw van de vaas met bloemen, waarnaast de soepkom, het tafelkleed in wit van de onschuld vult het halve doek, en contrasteert met het zwart van tafelpoot, plint en strohoedband. Een schetsboek ligt binnen op tafel. ‘Buiten’ – een groen veld met bomen tegen blauwe hemel – hangt ingekaderd aan de kamermuur.
Thevenet is erom bekend ook in latere werken via kleuren een vaak verdoken politieke boodschap te brengen. Zie ook Karel van de Woestijne over Zaal Giroux juni 1915, dagboeken, blz. 480: ‘Thévenet blijft mij lief om zijne vranke eerlijkheid.’
HENRI THOMAS was 37 jaar in 1915 (°Sint-Jans-Molenbeek 22-06-1878 +Brussel 22-11-1972). Hij maakte een gravure in zacht vernis van een jonge vrouw van goeden huize, gekleed in donkere jas, haar gehandschoende linkerhand in een mof stekend. Ze heeft een starende blik, haar ogen en mond staan triest en afgewend als om misère te verwerken. Haar lichte hoofdbedekking op donker, kort geknipt haar lijkt een verpleegsterskap. Haar beeltenis associeert met de vele jonge vrijwilligsters die na het uitbreken van de oorlog in de geïmproviseerde hospitalen de zorg namen voor gewonde soldaten -hun mannelijke leeftijdsgenoten- ze zagen hen lijden en sterven.
Henri Thomas maakte meer werken op bloemzak: ‘Mouth of the Eyser’ and ‘A Child’s Head’ zijn aangeboden op een tentoonstelling in New York in 1920.[12] De vindplaats is niet bekend.
GUILLAUME VAN STRYDONCK was 54 jaar in 1915 (°Namsos, Noorwegen 10-12-1861 +Sint-Gillis 02-07-1937). Van Strydonck, docent aan de Academie van Schone Kunsten in Brussel, schilderde een leraar die lesgeeft aan vier jongetjes met boterhammen in hun hand, gekleed in rood, wit, blauwe schorten. Belgische symbolen ontbreken bij Van Strydonck, hij focust volledig op de VS, waaruit zijn kennis en levenservaring van het land naar voren komt. Van Strydonck kwam uit een gegoede familie, hij was een bereisd man. In 1911 trad hij toe tot de Vrijmetselarij in Brussel.
De skyline van New York, gezien vanaf de Hudson, tekende hij in detail. De schilder noteerde: ‘G.S. Van Strydonck 1914-1915. (New York 1908)’ en hij signeerde zijn werk verticaal met zijn naam.
Een foto van 1908 toont de toenmalige skyline van New York, bezien vanaf de Hudson. [13]
De tekst ‘Washington’s Spirit Does Flourish in USA‘ weerspiegelt in de Hudson.
De kunstenaar verwijst naar het gedachtengoed van George Washington, de 1e president van de Verenigde Staten die schreef over eventuele Amerikaanse interventies in het buitenland in het geval van noodsituaties: ‘(…) we may safely trust to temporary alliances for extra-ordinary emergencies. Harmony, liberal intercourse with all nations, are recommended by policy, humanity and interest’.[13a]
Op 22 februari 1915 werd in België de verjaardag van George Washington gevierd. Amerikaanse vlaggen en Amerikaanse kleuren werden overal getoond.[14]
Een tweede bloemzak van Van Strydonck bevindt zich in de collectie van Mike Moulckers, Tx., VS. De schets toont de ‘Stock Exchange’, het Beursgebouw van 1873 in Brussel. De origine van het doek lijkt door de resterende bedrukking op een ‘Belgian Relief Flour’ zak. Van Strydonck voegde ook hier letters toe aan de tekst. ‘(Belgia)n’s (…) were (Flouri)shing’.
De schets van het Belgische beursgebouw zou -in analogie met het andere schilderij- een verwijzing kunnen zijn naar de Amerikaanse Federal Hall op Wallstreet, New York, waar George Washington werd ingehuldigd als president. Op de trappen van dit gebouw legde hij in 1789 de president’s eed af.
Voetnoten:
[1] Hoffmann, I., e.a., Het Russiche Symbolisme. De Blauwe Roos. Brussel: Europalia International, catalogus Museum van Elsene, 2005
[2] HILA CRB records 22003 Box 663.1 Rotterdam Office Clippings.
[3] Over Josué Dupon:
– dank aan Raf Cromheecke-Dupon te Kalmthout, die een omvangrijk archief van Josué Dupon bewaart en meerdere niet-gepubliceerde recensies over zijn werk schreef.
– Frieda Sorber mededeling van 1/11/2020 : Wat de werkplekken in Antwerpen betreft. De juffrouwen Dupon, dochters van de beeldhouwer Josué Dupon, vertelden me op het einde van hun leven, ca. 1980, dat zij hielpen in een grote werkplaats voor Vrouwen in een grote zaal in Antwerpen-zuid.
[4] Ardan, Felix, ‘Les Cloches d’Eppeghem’, 1 december 1914, in: 1914 Illustré: revue hebdomadaire illustrée des actualités universelles, verschenen tussen 1914-1918.
[5] Rossi-Schrimpf, Inga, Kollwelter, Laura, 14/18 – Rupture or Continuity. Belgian Art around World War I. Leuven: Leuven University Press, 2018
[6] De Kunstvrienden hebben intensieve naspeuringen gedaan naar leven en werk van Marie Durand.
[7]—
[8] Geïllustreerde Zondagsgazet, 25 juli 1915
[9] The Brooklyn Citizen, 23 juni 1924
[10] Hilden, Patricia Penn, Women, Work and Politics. Belgium 1830-1914. Oxford: Larendon Press, 1993. Zie ook: Mélon, Marc-Emmanuel, Paradoxe esthétique et ambiguïtés sociales d’un documentaire photographique: La Houillère de Gustave Marissiaux (1904-1905). In: Art&Fact, no. 30, Luik 2011, p.146-156
[11] ‘Exposition des sacs d’Amérique’, Le Messager de Bruxelles, 7 juli 1915
[12] Abilene Weekly Reflector, 18 maart 1920
[13]
– Ekonomidès, C., Guillaume Van Strydonck [1861-1937] Florida 1886, Indië 1891. De reizen van de impressionistische schilder. Catalogus Charlier Museum, Brussel, 2002.
– Dank aan Luc Dewilder voor de foto uit 1908 van de New York skyline.
[13a] ‘Washington’s Farewell Address to the People of the United States’, gepubliceerd in de Philadelphia Daily American Advertiser, 19 september 1796. Washington sprak zich uit tegen bondgenootschappen met andere landen, het zou leiden tot ongewenste onderlinge afhankelijkheid; maar buitengewone noodsituaties konden het tijdelijk vragen.
[14] Ashbury Park Press (Ashbury Park, New Jersey), 25 februari 1915