De Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem heeft een fraai geborduurde meelzak ‘ABC Olympic Graham Flour’ in de collectie. Het patroon van het borduurwerk is bovenop de originele bedrukking van de zak aangebracht. Een zwart, geel, rode banier ‘A friend in need a friend indeed‘ wappert fier boven een donkerbruine hoorn des overvloeds met goudgele tarwearen gevuld; een grijze adelaar vliegt op met de gekruiste stokken van de Belgische en Amerikaanse vlaggen geklemd in de poten, een gouden zon komt stralend op achter de vogel..
Origine meelzak
The Portland Flouring Mills Co., Dayton, Washington, VS, leverde zakken met ABC Olympic Graham Flour broodbloem aan de levensmiddelenbevoorrading voor bezet België eind 1914. De plaatselijke Belgian Relief commissie leverde de zakken meel aan in de haven van Seattle. Het Britse stoomschip SS Washington werd geladen met levensmiddelen en vertrok op 29 januari 1915 voor een reis van twee maanden vanaf de Amerikaanse westkust via het Panamakanaal over de Atlantische Oceaan naar de haven Rotterdam waar het op 30 maart 1915 aanmeerde.
Iconografie: vergelijk de borduurpatronen!
De iconografie van de adelaar, de hoorn des overvloeds, de graanhalmen en de banier ‘a friend in need a friend indeed‘ herkende ik van andere borduurwerken. De banier met ‘de vrienden’ kwam ik nu al zeven maal tegen op geborduurde meelzakken. Ik heb deze op een rij gezet. En voeg de foto toe van een meelzak met het overeenkomende patroon van adelaar, hoorn des overvloeds en graanhalmen, maar zonder banier (nr.3).
Nadat ik de vergelijking van de borduurpatronen had gemaakt, details had bestudeerd en de plaats van de verzamelingen lokaliseerde, kwam ik tot de conclusie: de borduurwerken op de bloemzakken zullen uitgevoerd zijn in Antwerpen in 1915/16, mogelijk in het Ouvroir van Antwerpen, waarover ik reeds twee blogs heb geschreven.
De banier ‘A friend in need a friend indeed’
In Antwerpen in 1915 zijn kennelijk drie borduurpatronen ontworpen voor het borduren op de meelzakken met als eerste element de banier ‘a friend in need a friend indeed‘, in de Belgische kleuren zwart, geel, rood. De Belgische ontwerper(s) bracht(en) de humanitaire relatie tussen België en de Verenigde Staten in beeld.
De representatie van een adelaar, een vogel in vlucht met wiekende vleugels, staat als tweede element centraal. Sinds 1782 is de zeearend, symbool van kracht, het nationale symbool van de Verenigde Staten.
– Patroon 1) De adelaar vliegt naar links (vanuit de kijker bezien) boven een hoorn des overvloeds gevuld met tarwearen, in zijn poten klemt hij de gekruiste vlaggenstokken van de Belgische en Amerikaanse vlag. Achter de korf met graanhalmen rijst de zon met gouden zonnestralen op (nrs. 1, 2, 3.)
– Patroon 2) De adelaar vliegt naar rechts boven een halve wereldbol, aan de onderzijde omrand met tarwearen. Rechts in Europa de Belgische vlag, links in Noord-Amerika de Amerikaanse vlag. In de vogelsnavel het midden van het banier (nrs. 4 en 5).
– Patroon 3) De adelaar vliegt naar links met het Amerikaanse schild en daarachter drie dikke graanhalmen tussen de poten geklemd. Boven de vogel een ster en daarboven wappert fier een gerafelde, Belgische vlag (nrs. 6 en 7).
De borduurwerken
De borduursters hadden beschikking over een veelvoud aan Amerikaanse meelzakken om hun borduurpatroon op aan te brengen. Ze hebben geen Canadese meelzakken gebruikt.
De handwerksters hebben eigen keuzes gemaakt in de kleuren van de borduurgarens die zij gebruikten. De banier is in wisselende kleuren zwart, geel en rood geborduurd. De adelaar heeft verschillende kleuren beige, bruin of grijs. De Amerikaanse vlag is op eigen wijze geïnterpreteerd gelet op aantal en kleur van de strepen en het aantal sterren. (In 1915 had de Amerikaanse vlag officieel 13 horizontale banen, bovenste en onderste in rood, en 48 sterren.) Ook het Amerikaanse schild is divers geïnterpreteerd, zie de verticale banen in de kleuren rood en wit.
Het borduren van de snavel van de adelaar bleek moeilijk. Uitvergroting van dit detail laat zien dat de snavel allerlei vormen heeft.
1) Collectie Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem
2) Collectie The UK Trench Art Site
3) Particuliere collectie België
4) Collectie The UK Trench Art Site
5) Particuliere collectie België
6) Particuliere collectie België
7) Collectie MoMu, Antwerpen
8) Auction Potomack Company, VS
Het borduurwerk nr. 8 is gemaakt op basis van een vierde borduurpatroon. Ook in dit patroon is de adelaar centraal met de banier ‘a friend in need a friend indeed’ in zijn snavel. Toch wijkt het patroon af van de patronen uit 1915:
– De graanhalmen ontbreken in het patroon;
– Een bundel van zeven pijlpunten symboliseren eendracht;
– De Belgische vlag gaat half verscholen achter de Amerikaanse vlag;
– Een van de schilden is ‘lokaal’, het is het wapen van Antwerpen;
– De meelzak is voorzien van een brede kanten omranding;
– De versierde meelzak bevond zich in 2022 in de VS, de andere zeven bevinden zich in collecties in Europa.
– Het belangrijkste verschil zijn de jaartallen 1914-1918. Zij betekenen dat het borduurwerk tot stand is gekomen nà de Wapenstilstand.
Trench art van nà de Armistice
Het is een oorlogssouvenir waarin de naoorlogse relatie tussen België en de VS vanuit Antwerpse optiek is vastgelegd. Waar in 1915 de humanitaire, bevoorradingscomponent de iconografie bepaalde in de borduurpatronen, verdween deze uit dit borduurpatroon van nà 1918.
Dat maakt het zelfs mogelijk een militaire component in de relatie tussen België en de VS te koppelen, zoals een Amerikaans veilinghuis recent deed.
In 2022 was dit borduurwerk te koop en gaf het veilinghuis in Virginia, VS, online de toelichting: ‘… done after World War I by Belgians in gratitude for American servicemen who aided them in defeating the Germans…’ .
A friend in need is a friend indeed – fabels van Aesopius
Waar komt de uitdrukking ‘a friend in need a friend indeed‘ vandaan?
In de fabels van Aesopius, die toegeschreven worden aan de Griekse dichter Aesopus (ca. 620-560 v.Chr.), komt een verhaal voor waarin de oorsprong van het spreekwoord, zoals gebruikt in het borduurwerk, is te herkennen. In de verhalen van Aesopius maakt hij met de dieren een personificatie van mensen. Hoe is het toepasbaar op bezet België in 1915?
De beer en de reizigers
Er waren eens twee reizigers die hun tent opsloegen in het bos. Midden in de nacht kwam een beer op hen af. Eén reiziger klom in een boom, terwijl de ander niets beters wist te verzinnen dan te gaan liggen en zichzelf voor dood te houden. De beer naderde hem, snuffelde met zijn snuit bij het oor van de man; en, na een minuut, ging de beer toch weg. De eerste reiziger klom uit de boom en vroeg nieuwsgierig aan zijn medereiziger wat de beer hem in zijn oor had gefluisterd. Hij antwoordde dat de beer hem op het hart drukte voortaan zijn vrienden beter uit te kiezen.
De moraal van het verhaal: in nood leert men zijn vrienden kennen:
De beer is onmiskenbaar het Duitse keizerrijk dat België onverhoeds binnenviel op 4 augustus 1914. De tweede reiziger is België. De eerste reiziger kan niet anders zijn dan Groot-Brittannië dat weliswaar op militair terrein te hulp kwam, maar door een handelsembargo en importblokkade de toevoer van levensmiddelen overzee naar bezet België onmogelijk maakte.
De origine van het spreekwoord
Het spreekwoord ‘a friend in need is a friend indeed’ wordt al sinds de oudheid gebruikt.
– De Romeinse filosoof Quintus Ennius (239-169 v.Chr.) schreef in het Latijn ‘Amicus certus in re incerta cernitur.’ wat betekent “Een betrouwbare vriend wordt gekend in onzekere tijden.”
– De Britse schrijver en dichter John Heywood stelde een verzameling spreekwoorden samen in de Engelse taal in 1546.
Daarin nam hij het volgende spreekwoord op: ‘Prove thy friend ere thou have need, but in deede. A friend is never known till a man have need’, wat betekent ‘een echte vriend wordt pas herkend wanneer er moeilijkheden ontstaan’.
(John Heywood is in België, in Mechelen gestorven. Als gelovig katholiek was hij uit Engeland gevlucht om aan vervolging te ontkomen.)
– De uitdrukking werd van lieverlee populairder en wordt tot op de dag van vandaag wereldwijd gebruikt.
Antwerpen
Antwerpen was in 1914/1915 een internationale havenstad waar de Engelse taal actief werd gebruikt. Zo is het spreekwoord ‘a friend in need a friend indeed’ verwerkt in de borduurpatronen die op de meelzakken zijn gebruikt om uitdrukking te geven aan de erkentelijkheid die de burgerbevolking van bezet België voelde voor de import van levensmiddelen, gefaciliteerd door Amerikaanse burgers.
‘A friend in need a friend indeed’
‘In nood leert men zijn vrienden kennen.’
‘C’est dans le besoin que l’on reconnaît ses vrais amis.’